Бұқарбай батыр ауылына бұған дейін де жолымыз түскен. Бірақ бұл жолғы сапарымыздың мәні бөлек. Есімі аймаққа мәлім Мыхан Ерниязовтың 130 жылдық мерейтойы атап өтілуде. Жалпы Жалағаш жұрты өткенін ұлықтап, өшкенін қайта жаңғыртуда салтынан жаңылған емес. Бүгін ғибратты ғұмыр иесінің тағылымға толы өмір жолын өскелең ұрпаққа насихаттау мақсатында өтіп жатқан шара бұл сөзімізді қуаттайды.

Мерейтой М.Ерниязов атындағы саябақтың ашылу салтанатымен бас­талды. Аудан әкімінің орынбасары Ғани Сүлейменов, аудандық арда­герлер кеңесінің төрағасы Садық Әлиев және еңбек ардагерінің ұрпақ­тары шараның маңыздылығына тоқ­талып, Мыхан Ерниязұлының өнегелі өмір жолы өскелең ұрпаққа үлгі бо­латынын жеткізді.

– Бүгінгі шараның өзіндік мәні бар, Мыхан Ерниязұлын аудан жұртына, жалпы аймаққа ортақ тұлға десек те болады. Атамыз жастайынан ел­ге­зектігімен, ізденімпаздығымен көп­тен дара болды. Өмірден жиған тә­жі­рибесін өңірдің өркендеуіне, аудан әлеуетінің артуына, ауылдың гүлде­нуіне жұмсады. Бүгін ұрпақтарының ұйымдастыруымен тағылымды шара өтуде. Осындай атпал азаматтардың өнегелі өмір жолын біз өскелең ұрпаққа үлгі етуге тиіспіз. Мыхан Ерниязовтың ұрпақтары да атамыздың жолын қуып, елдің өркендеуіне әр салада қажырлы еңбек етуде. «Әке көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» деп қазақ бекер айтпаған. Сол елге еңбегім сіңсін, кіндік қаным тамған жерге маңдайымның тері де сіңуі керек» деген қағиданы қатаң ұстанған атамыздың ұрпақтары өңірдің өркендеуіне сүбелі үлес қосуда. Осындай тағылымды шарадан үлгі алған жастар ертең елдің ертеңіне аянбай еңбек етеді. Бүгінгі шараның өзіндік мәні бар дегенім де сондықтан, – деді Ғани Кенжеғараұлы.

Мұнан кейін жас та болса аймаққа белгілі жырау Марат Сүгірбай еңбек ардагеріне арнауын көпшілік алдында орындап, көрерменге көтеріңкі көңіл-күй сыйлады. Сондай-ақ қонақтар саябақтың ашылу салтанатына қа­тысып, қайраткер бюстінің алдына гүл шоқтарын қойып, құрмет көрсетті.

Айтулы шара Бұқарбай батыр ауылындағы мәдениет үйінде жал­ғасын тапты. Онда Мыхан Ернияз­ұлы­ның өмір жолына арналған ғылы­ми-танымдық конференция өтіп, «Сәу­лелі ғұмыр» атты кітаптың тұсауы кесілді.

Аудандық мәслихат төрағасы Өмірзақ Елеусінов модераторлық жасаған конференцияда атпал аза­мат­тың өмір жолы кейінгі буынға наси­хатталды. Жиында облыстық мәслихат төрағасы Наурызбай Байқадамов об­лыс әкімінің мерейтойға арнайы құт­тықтауын оқып, ұрпақтарына табыс етті. Сондай-ақ Қызылорда қаласы әкімінің құттықтауын қалалық арда­герлер кеңесінің төрағасы Сұлтанбек Тәуіпбаев табыстады. Мұнан кейін сөз кезегі әдеттегідей баяндамашыларға берілді.

Филология ғылымдарының канди­даты Ғабит Әнешұлы «Сәулелі ғұ­мыр» атты тың туындыны жазарда үлкен ізденіс болғанын айтады. Мем­ле­кеттік архивтен бастап жергілікті басы­лымдарда жарық көрген мақалалар да сүзгіден өткен, әсіресе ол бұрын «Күрішшілер» деп аталған қазіргі «Жалағаш жаршысы» газетінде тың мәліметтер барын тілге тиек етті.

– ХХ ғасырдың 20-40 жылдарын­дағы ең ауыр кезеңде ауылдық кеңес төрағасы, колхоз төрағасы қызмет­терін атқара жүріп, ел дамуына елеулі еңбек сіңірген Мыхан Ерниязұлы – өзі өмірден өткенімен, елге жасаған жақсылығы, игілікті істері мен ізгі­лігі мол адами бітім-болмысы ұмы­тыл­маған, бірнеше буын ұрпақ ауыс­қанымен, ел аузында аңызға ай­налған адам. Оның 130 жылдық ме­рейтойы қарсаңында көзін көріп, тәлім-тәрбиесін алған жалағаштық ақсақалдармен пікірлестік. Барлығы «Ел-халқына еңбегі сіңген, жақсы адам еді» деп еске алады. Тіршілік бар жерде күннің сәулесі өшпек емес. Қанша заман өткенімен, қоғам ауысқанымен, мынау жарық дүниемен қаншама адам қоштасқанымен, Жер-Анаға түсетін күн шапағы сол бәз-баяғы қалпы! Жап-жарық, жып-жылы! Жақсы адамның жақсылығы да күннің сәулесі сияқты мәңгілік! Өзі өмірден өткенімен, оның жасаған жақ­сылығы, еткен еңбегі ұмытылмақ емес. Бүгін қалың оқырманға жол тартқан туындының атын «Сәулелі ғұмыр» деп қоюымыз да тегін емес. Мыхан Ерниязұлының да тау тұлғасы арада жылдар өткенімен, ел жадынан өшпеген. Оның айналасына түсірген жақсылық сәулесі күн өткен сайын жарқырай түсіп, бірнеше буын ұрпақ үлгі-өнеге алып, бет түзер тұғырлы тұлғаға айналды. Тектілік – адам бойындағы асыл қасиеттердің ұр­пақтан-ұрпаққа рухани сабақтас­тықпен берілуі. Ол кездейсоқ қалып­­таспайды, дүниетанымдық, діл­дік, психологиялық бейімділік те қан арқылы беріледі, әрине отба­­сын­дағы тәрбиенің де орны ерекше. Өткен ғасырдың алғашқы жарты­сында Мыхан Ерниязұлы ел басқа­рудағы қабілетімен, жер-суды, ша­руа­шылықты жақсы білетінімен, жаңа­­шыл­дығымен көзге түссе, арада бір ғасыр өтпей-ақ ата бойындағы осын­дай қасиеттер ұрпақ қанында ойнап шықты, – деді ол.

Айта кетейік, Мыхан Ерниязұлы 1893 жылы Перовск уезі Байзақ болысы №7 ауылда (қазіргі Жа­лағаш ауданы Бұқарбай батыр ауылы) дүниеге келген. Ауылда алғаш­қылардың бірі болып сауат ашу мектебінен білім алған ол кейін ел басқарып, Сыр өңірінің дамуына сү­белі үлес қосты. Әкесі Ернияз ақыл-парасаты мол, адамшылықтан аттамаған, кісі ақысын жемейтін адал, әділ адам болған деседі. Осындай өнегелі отбасынан, текті әулеттен шыққан Мыхан Ерниязұлы ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап ел басқару ісіне араласты.

– Бұл ел өміріндегі ең ауыр кезең болатын. Алғаш колхоз төрағасының орынбасары қызметін атқарған ол 1933 жылы «Қызыл ту» ауылдық кеңесінің төрағасы болып сайланды. Осы қызметті 1938 жылға дейін атқара жүріп, ауыл өмірінің әлеуметтік дамуына, ел ішін жайлаған ашаршылықтан тұрғындарды аман алып қалуға ерекше үлес қосады. Оның ел басқарудағы ұйымдастырушылық қабілеті ескеріліп, 1938 жылы К.Маркс колхозының төрағасы (қазіргі Жалағаш ауданы Бұқарбай батыр ауылы) қызметіне тағайындалды. 1945 жылға дейін осы қызметті абыроймен атқарды. Мыхан Ерниязұлының Сыр өңіріне күріш дақылын алғаш жерсіндірудегі еңбегі де ерекше. Алғашқы жылдардан бастап К.Маркс колхозының күрішшілері жоғары өнім жинап, мемлекет қамбасын астықпен толтыруда көзге түседі. Соның нәтижесінде күрішші Айымкүл Ізтілеуова Қазақ ССР Жоғары кеңесінің депутаты болып сайланды. Ол басқарған жылдары колхоз аудан көлемінде алдыңғы қатарлы шаруашылыққа айналды. 1939 жыл­дан партия мүшелігіне кандидат болған, – деді кітаптың авторы.

Сыр өңіріне белгілі қайраткер, еңбек және тыл ардагері Мыхан Ерниязұлының 130 жылдық мерейтойы қарсаңында ұлттық спорт дәріптеліп, республикалық түйе палуандар сайысы мен ат бәйгесі өтіп, шабандоздар көкпар тартты. Алғашқы күні түйе палуандар сайысынан бастау алған тартысты жарысқа өз өңірлерінің жеңім­паздары қатысып, мықтылығын дә­лел­деп бақты.
Ұлттық спорттың төресі саналатын қазақ күресінен бастау алған дода тар­­тысты да қызықты өтті. Бозкі­лемде белдескен кіл мықтылар ара­сынан рес­публикалық жарыстың жеңімпазы, Қы­зылорда облысының па­луаны Еламан Ерға­лиев қарсылас шақ келтірмеді. Ол 3 млн теңгенің сер­ти­­фикатын иеленді. Ал ақтық мәреде сүрінген Нұрым Сәлімгерей ІІ орынға жайғасып, 1 млн 500 мың теңгеге ие болды. Қола ме­даль мен 500 мың теңге сы­йа­қыға Мақсат Исақабылов лайық болды.
Ұлттық спорт ойындарының бір түрі – бәйге, шабан­доз­дар жарысы. Жылқы болған жерде бәйге де бар. «Ат – ер қанаты, жан серігі» деп текке айтылмаса керек.
«Жылқы – малдың патшасы,
Малдан да қымбат ноқтасы.
Қасиетті сол өңір.
Бұрылса егер атбасы.
Аттың басы тегін жерге бұрылмайды, текті өңірге бұрылады» демекші, ұлылы­ғымыздың белгісі болған ұлттық спорт Бұқарбай батыр ауылында жалауын тікті.
Айтулы аламанға арнайы Жетісу өңірі мен Арқадан, батыс пен шығыстан батыр атындағы ауылға атбасын бұрған 100-ден аса сәйгүлік арасынан өзара мық­тылар анықталды. Бәйгеге қатысқан ат­тардың ішінде бұған дейін талай бәй­гені қанжылап, дүбірлі додаларда сы­­налып, қалың шаңның ортасында ша­­ша­сына шаң жуытпаған жүйріктер де бар.
Дүбірлі дода құнан, тоқ, аламан бәйге болып үш топқа бөлінді. Жарыс құнан бәйгеден бастау алды. Атқан оқтай зулаған 34 сәйгүлік атшабарды шаңға көмді, 12 шақырымға шапқан шабандоздар бірінен бірі өтеді.
Адамның делебесін қоздыратын мұн­дай ат жарыстар ұлттық спорты­мыздың қайталанбас үрдісі екенін дә­лелдеп, алғашқы айналымның да шаңы көрінді.
«Төрт тұяғын тең басып келе жатты,
Тасқа басқан тарихтың таңбасындай.
Шабандоздың төбесі көрінеді,
Жазықта жалғыз тұрған тау басын­дай» демекші, желмен жарысқан сәйгү­лік­тердің ішінен алғашқы болып мәреге Алматы облысы Жамбыл ауданының тұрғыны Ерғали Жетпісовтың Абзал Тұр­­­­ғанбек тізгіндеген «Лазер» атты сай­­­гүлігі жүйріктігін танытып, бірінші бо­лып мәре сызығын аттады. Ол ұйымдастырушылар тара­пынан «HYUNDAI I30» маркалы автокөлігін жеңіп алды. Ал Астана қаласынан келген Нариман Оразбаевтың «Жезқара» атты күрең-қасқасы мәре сызығын екінші болып кесіп, 2 млн теңгеге ие болса, үшінші орынға Алматы облысы Іле ауданынан келген Жанқойлықовтар әулетінің «Жел­күрең» атты тұлпары тұрақтап, оған 1 млн теңге ақшалай сыйақы та­бысталды. Астанадан келген Олжас Нұрбектің Хамза Амангелді тізгіндеген «Сиетл» тұлпары мәреге төртінші болып келіп, 500 мың теңге қаржылай сыйақымен марапатталса, Алматылық «Көгершін» атты торы сәйгүлікті тақымдаған Болат Әбдукәрім бесінші орынды еншілеп, 300 мың теңге қаржылай сыйақыға ие болды.
Бұдан әрі ат жарыс 20 шақырымдық тоқбәйгеге ұласты. Аттың тісіне де, түсіне де, жасына да қарамайтын бұл бәйгеде 44 тұлпар бақталасты. Жи­налған жұрттың делебесiн қоз­дырып, қиқулаған дауыстар атшабарды бой­лай шапқан шабандоздарға шабыт берді. Бұл бәйгеде Алматыдан келген Ғалымжан Нұрбаевтың Болат Әбдукәрім тізгіндеген «Боец» атты жүйрігі топ жарып, «HYUNDAI SANATA» автокөлігін иеленсе, Астана қаласынан келген Нариман Оразбековтың «Карсон» атты тұлпары екінші орынға жайғасып, 2 млн теңге сыйақымен марапатталды. Ал Алматы облысы Балқаш ауданының «Қаршыға» атты тұлпарын тақымдаған Бекарыс Бибосын мәрені үшінші кесіп, 1 млн теңге сыйақыны еншілесе, Абай облысынан келген Мейрамбек Әлім­жанның «Найзақара» атты жүйрігі мәреге төртінші жетті, ол да 500 мың теңге қаржылай сыйақыға ие болды. Ал мәрені бесінші кескен ақтөбелік «Норд» есімді тұлпарды тізгіндеген Мансұр Ыдырысов жүлдегерлер қатарын толықтырып, 300 мың теңге қаржылай сыйақымен марапатталды.
– Ат спортының қыр-сырын меңгеру, аттың құлағында ойнап, дүлдүл ша­бандоз болу – кез келгеннің қолынан келе бермейтін іс. Осыдан бір ай бұрын Сыр елінде дүбірлеген дода болады дегенді ести салысымен, атымызды дайындап, қатысуға бел будық. Бұл – «Боец­тың» екінші бәйгесі. Алғашқы бәйгесі Талдықорған қаласында өтіп, одан да жүлделі бірінші орынды жеңіп алған болатынбыз. Тұяқ тұяқты жібермейді. Қаншама чемпионаттарды басып озып, жеңіске жеттік. Осы салада жүр­геніме 32 жыл болды. Бүгінгі бәйгеде 59-шы көлігімді еншілеп жатырмын. Осы уақытқа дейін талай үлкен жүлделі бәйгелерде жеңіске жетіп келемін. Менің басты мақсатым – осы ат спортын одан әрі дамытып, болашақта ұрпақтан-ұр­паққа жалғастырып, немере-шөбе­ре­леріме мұра қылып табыстау, – дейді ат иесі Ғалымжан Нұрбаев.
«Той қызығы соңында» демекші, аламан бәйгеге де кезек келді. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» атануды мақсат еткен шабандоздар 30 шақырымдық аламан бәйгеде бақ сынады. Көпшілік асыға күткен бәйгеге 25 ат қосылып, 15 айналым бойынша жарыс жолына шықты.
Дөненінде шауып келген Жұмыртұяқ,
Аламанды жарып келген Жұмыртұяқ.
Жетісу облысының қоржынына,
Талай жүлде салып берген Жұмыртұяқ.
Мараттай ағамыздың бақ жұлдызын,
Өшпестей жағып берген Жұмыртұяқ.
Марландай атбегінің ар-намысын,
Құлатпай алып келген Жұмыртұяқ.
Жеті жастағы Хамзадай шабандозға,
Үш жасында шабыт берген Жұмыртұяқ.
Дөненінде алдына қара салмай,
Біраз атқа бағыт берген Жұмыртұяқ.
Қазақтың қолында өскен қол тумасы,
Алты Алаш тауып берген Жұмыртұяқ.
Жүз тұлпар аламанға қосылса да,
Шоқ жұлдыздай ағып келген Жұмыр­тұяқ.
Аламан бәйгеде жүргізуші осылай жыр арнаған һас тұлпар бас жүлдені ие­леніп, «Toyota highlander» автокөлігін жеңіп алса, Алматы облысы Қарасай ау­­данынан келген Аңсар Арыстанбек тақымдаған Елбасы кубогын иеленген, бағы мен бабы келіскен сәй­гүлік «Мамайқара» есімді жүйрік екінші орынды иеленіп, «hyundai sanata» автокөлігінің кілтін иеленді. Алматы облысы Іле ауданынан келген Абзал Тұрмыс тақымдаған Жанқойлықовтар әулетінің «Тұмар» атты тұлпары Қа­зақстан чемпионатында тоқбәйгеден бас жүлде иеленсе, араға бір апта салып аламан бәйгеден үшінші орынды еншілеп, 2 млн теңге ақшалай сыйақының жеңімпазы атанды. Төртінші орынға Астана қаласынан келген Әлихан Қайыр­жан тақымдаған «Бақторы» тұ­рақтап, 1 млн теңгені еншілесе, Ақтөбе облысы Қобда ауданынан кел­ген Әлихан Сайлауғали «Самұрық» есімді сәйгүлікті тақымдап, бесінші болып мәре сызығын кесті, жүлдегерлер қа­­тарын толықтырған оған да 500 мың теңге табысталды.
Жексенбі күні шара Сыр сәйгүліктері ғана қатысқан аламан бәйгемен жалғасты. Бәйгеге арғы басы Арал, бергі басы Жаңақорғаннан 22 тұлпар қатысып, шабандоздар бақ сынады. Бірінші орынды Жанасыл Бекболат есімді шабандоз тізгіндеген «Ақкөз» есімді тұлпар иеленіп, «HYUNDAI І20» маркалы автокөлігін ұтып алса, екінші орынға Арал ауданы Қызылжар ауылынан келген Шынтас Серікбай тізгіндеген «Золотой» есімді тұлпар тұрақтап, 2 млн теңге қаржылай сыйақыны иеленді. Үшінші орынды Арал ауданының Ақай ауылынан келген Нұрым Жалғасалиев тақымдаған «Көгершін» есімді жүйрік жеңіп алып, иесіне 1 млн теңге бұйырды. Ал мәрені төртінші кескен «Ақбөкен» есімді арғымақты тізгін­деген Әсет Кенжетайұлы 500 мың теңге ақшалай сыйақымен марапат­талды. Бесінші орынға Қазалы ауданы Абай ауылынан келген Дінмұхаммед Тәңірбергенов тақымдаған «Спартак» есімді сәйгүлік тұрақтады. Жүлде қоры – 300 мың теңге.

– Жылқыны бағып, баптап, бәй­геге қосу да – үлкен өнер. Өнер бол­ғанда да қанға сіңетін қасиет. Асқан қызығушылықпен жылдар бойы ден қойып үйренбесе, сырын оңайлықпен аша алмайтын ғылым. Менің са­ла­ға келгеніме екі жыл ғана уақыт болды. Десек те менің әкем, атам осы салада елеулі қызмет етіп, ат баптап, талай бәйгелерде жүлделі орын иеленген. Әке жолын қуып, мен де осы салаға келдім. «Ақкөзді» былтыр Тараз қаласынан сатып алып, биылдан бастап бәйгеге қосқан болатынбыз. Бүгінгі жарыс – «Ақкөздің» биылдыққа қосылған үшінші бәйгесі. Жуырда Қызылорда қаласында сәуір айында үлкен ас беріліп, бәйге өтті. Сол бәйгеден «Ақкөз» жүлделі І орынды иеленіп, алғашқы темір тұлпарды ұтқан болатын. Бүгінгі жүлде – екінші көлігіміз. Алда бір аптадан кейін өтетін сабантойға қатысуға ниеттіміз, – дейді атсейіс Мақсат Мейрамбекұлы.
Тартысты бәйгеден кейін шара қазақтың қанына сіңген қасиетті, дәстүрлі ұлттық ойыны көкпарға ұласты. Ойында жі­гіт­тердің күш-жігері, төзімділігі, ба­тылдығы мен ептілігі сынға түсті. Ұлттық ойындарды дамытып, жастар арасында насихаттау мақсатында ұйым­дастырылған жарысқа ауданға қа­расты ауылдардың ат құлағында ойнай­тын білекті де жүректі 100-ге тарта ша­бандозы қатысты. Мыхановтар әу­летінің ұйымдастыруымен тартысты да қызықты өткен ұлттық ойында салым салған шабандоздар ақшалай сыйа­қы иеленіп, Мәдениет ауылынан «Ге­лендваген» есімді тұлпарымен қатысқан Самат ағамыз «Нива» автокөлігінің иесі атанды.
Бәйге мен көкпардан хабар келсе, жолдың қашықтығына қарамай асығып келген жұрт ат дүбірі тұяқтан, ер дүбірі намыстан жығылмаған бәсе­кеге толы бәйгенің куәсі болды. Шабандоздар дү­бірлі додада көрер­менге ерекше қуа­ныш сыйлап, жұртты жақсы әсерге бөледі.

Ақтоты ЕРЖАНҚЫЗЫ