Шалғайдағы Аламесекті алдыңғы буын аудан тарихымен байланыстырады. Зерттеуші ғалым Тиышбек Дайрабай ағамыз тіпті «алғашында аудан орталығы Аламесек болған» деген деректер келтіреді. Кешегі сапарымызда ақсақалдардан ауылдың арғы-бергі тарихын сұрап, бүгінгі тынысымен таныстық. Іргесі әріде қаланған елді мекеннің бүгінде еңсесі биік. Ауыл халқының да жол, әлеуметтік нысандарға қатысты жиі айтатын талап-тілегіне жергілікті билік құлақ асқан сияқты. Соңғы жылдары ауылда қарқын алған ішкі көшелер құрылысы, жаңадан бой көтерген және күрделі жөндеуден өткен нысандар бұл сөзімізді айғақтайды.

Аламесек тарихы жайлы
ақсақалдар не дейді?

Аламесек елді мекені аудан орта­лығынан 45 шақырымдай қашықта орналасқан. Іргесі 19 ғасырдың ая­ғында қаланған тарихи өңір 1928-1930 жылдары аудан орталығы бол­ған деген дерек бар. Жері құнарлы, шөбі шүйгін, балық, аң-құсы мол болғасын ба, жергілікті тұрғындар ашар­шылыққа ұшырамаған деседі. Шымбай, Төрткүл, Қазалы уездерінің саудагерлері аталған өңірде жәр­мең­­келер жиі ұйымдастырып, бұл өңір кейін «Жаңа базар» атал­­­­­ған деген де дерек­тер бар.
1900 жылы Аламесекте 220 үйдей қазақ, 50-60 үй өзбек, 20-30 үйдей ноғайлар қоныстанған көрінеді.
Ерте­ректе бұл аймақта 2 сыныптық орыс-қазақ түземдік мектебі, кірпіш зауыты мен қасапхана жұмыс жасаған. Те­мірбек Жүргенов тәлім алған ауыл­дағы орыс-қазақ мектебінің біз айтып отырған білім ошағы екеніне көз жеткізетін деректер көптеп кездеседі.
1902 жылы іргесі қаланған Аламе­сек мектебі өңірдегі 6 болысты қам­­титын алғашқы маңдайалды оқу ор­ны болған. Құрылысының қар­қын­­­ды жүруіне сол замандағы ау­қат­ты азаматтардың бірі Смайыл ата­­мыз үлкен үлес қосқан. Оқу құ­ралдары Ақмешіт қаласынан тү­йе тасымалы арқылы жеткізілген. 1889 жы­лы Ташкентте ашылған оқу­­­шы­лар семинариясының түлегі Дос­­­ма­ғам­бет Букин де мұнда жас­тардың еш кедергісіз білім алуына жағдай жасаған. Ұлы Отан соғы­сы жылдарында Украина мен Бе­ло­­рус­сияда панасыз қалған 700-ге жуық жетім бала мектеп ғима­ратына орналасып, білімін қайта же­тіл­діреді. Кейінгі жыл­да­­ры бұл нысан Ала­месек ауру­ха­­на­сы болып жұмыс жа­сап­ты.
Елді мекен ертеректе «Аламесек» көлінің жағасында орналасқандықтан ауыл аты да осылай аталған. «Ала­месек» көлі бұрынғы Ақарық ауы­­лы­ның солтүстігінде үлкен ау­мақты қамтып, қазіргі Сырдария ауда­нына қарасты Ақжарма ауы­лына дейінгі алқапты алып жат­ты. Шығысындағы «Көк су» өзегі арқылы Сырдария өзе­німен, түс­ті­гін­­дегі «Тарма көл», «Дәулет», «Сарыкөл» мен «Абызбай көлі» өзегі арқылы «Жаңадария» өзе-німен байланысады. Көлдің табаны 1956-1958 жылдары тартылғандықтан, жергілікті тұрғындар бұл аумақты егін шаруашылығына пайдаланған. Ке­йін егіс алқабы қазіргідей инже­нерлік жүйеге көшіп, 1966-1967 жыл­дары мұнда Ақжарма ауылының тұр­ғындары күріш еге бастапты.
Сөзімізге арқау болған каналдың бастапқы атауы «Қопалы көл» болса керек. Енді «Тарихы те­реңде жатқан жер-су аты кейін қалай Аламасек аталды?» деген оқырманда сөзсіз сұрақ туындайды. Ол жөнінде көнекөз қа­рия­лардан қалған дерек те бар.
Расында Орта Азия мен Қазақстан туралы орыс тарихшыларының жазба деректерінде Аламесек каналы «Қо­палы көл» деп аталған. Көлдің жа­ғасы түйе бойламайтын қалың нар қамыс болғандықтан бұл аумақты жолбарыс мекендеген деседі. Жергі­лікті тұрғындар жолбарыстың атын атамай «Ала мысық» дейді екен. Осылайша «Қопалы көл» «Ала­мысықты көл» атанып, келе-келе Аламесек болып кеткен дейді. Ал 1995 жылы жарық көрген «Сыр елінде жиналған қазақтың шежіресі» атты ең­бегінде Өмірзақ Ахметов ағамыз бас­қаша дерек келтіреді.
Ол өз туындысында қ ара­қал­пақ­тардың кейінгі мекені Сырда­рияның екі бетін Арал теңізіне дейін ендеп иеленгенін, ол өңірде Әбіл­қайыр хан­ның үлкен ұлы Нұралының хан бол­ғанын айтады. Нұралы ханнан бұрын да, кейін де қарақалпақтар екіге бөлініп, хандық құрған деседі. Бір бөлігін Қатағар билесе, келесі бөлігі Аламесектің еншісіне бұйырады. Ал­ғашқысы Қазалы өңіріне орна­лас­са, Аламесек хан қазіргі Жалағаш аума­ғына қоныстанған дейді. Жоға­рыда айтылған екі деректі де растайтын басқа да мәліметтер жетерлік. Бұл – ел ауызынан және көнекөз қария­лар­дан қалған өсиеттен алынған мә­ліметтер. Ал шынына келгенде атал­ған өңір­­дің тарихы тереңде жатыр.
1925 жылы Аламесек болысына 44 ауылдық кеңес қараған. Аудан орталығы болып тұрған кезде мектеп, интернат, пошта, аурухана, кітапхана, мәдениет үйі мен астық қабылдау пункті жұмыс жасаған. Сол тұста Аламесек МТС ұйымдастырылды. 1932-1933 жылдары Тереңөзек ауда­нының жетім балалар үйі болды. Алам­есек көліне құятын сулар бөге­ліп, көл табаны құрғаған соң жергілікті тұрғындардың басым көпшілігі елден еріксіз көшуге мәжбүр болыпты. Кейін аталған өңір Аламесек ауылдық окру­гі болып қайта түлейді.

Диқандар шаруасы шираған

Еңселі елді мекеннің бүгінде екінші тынысы ашылғандай. Соңғы жыл­дары ауылдың қарқынды дамуын жергілікті жұрттың ауызбіршілігімен байланыстырдық. Қай уақытта да ымы­рамен іс қылатын Есет батырдың халқы адал еңбекпен ауылдың ша­руа­сын ширатып келеді.
Батыр атындағы ауылда 334 от­басы қоныстанған. Екі мыңға жуық хал­қы бар елді мекен жұрты былтыр ауыл шаруашылығы саласын толайым та­быспен қорытындылаған. Өткен жы­лы ауыл шаруалары 1814 гектар кү­ріш, 434 гектар жаңа жо­ңыш­қа, 850 гектар ескі жоңышқа, 40 гектар жаздық бидай, 54 гектар картоп, 85 гектар көкөніс, 75 гектар басқа да бақша дақылдарын егіп, одан мол әрі сапалы өнім алды.
Биыл да жергілікті диқандар мол өнімнен үмітті. 1692 гектарға күріш, 667 гектар жаңа жоңышқа егіп, 720 гектар ескі жоңышқаны күтімге алған. Мұнан бөлек 60 гектар жаздық бидай, 18 гектар картоп, 85 гектар көкөніс, 75 гек­тар бақша дақылдарын еккен.
Бүгінде ауылда егінмен қатар мал шаруашылығы да қарқынды дамып келеді. Жеке отбасыларда 1846 мү­йіз­ді ірі қара, 705 жылқы, 1501 уақ мал бар. Ал шаруашылықтар мен кә­сіпкерлерде 265 ірі қара, 296 жыл­қы, 158 қой-ешкі тіркелген. Төрт түлік сырға­ла­нып, тиіс­ті құжаттар беріліп, де­рек қоры­на енгізілген.
Иә, елді мекен жұртының ауыл ша­руашылығына айтарлықтай ба­­сым­­­дық беретіндей жөні бар. Өйтке­ні негізгі тіршілік көзі де егін және мал ша­руашылығы. Ауылдағы аға­йын жаз­да егін егіп, қыстай қора­сында мал бордақылап, табысқа кене­лу­де.

Салада серпін бар

Аламесектегі ағайын соңғы жыл­дары кәсіппен айналысуға ден қойған. Өз жобаларын жүзеге асыруда мем­ле­кеттік бағдарламаларды тиімді пай­­да­ланып отыр. Халықтың кәсіпке ден қоюының арқасында жұмыс­сыз­дық мәселесі де кезең-кезеңімен ше­шімін тауып келеді.
Ауылда «Кәсіпкерлікті дамытудың 2021-2025 жылдарға арналған» ұлт­тық жобалардың орындалу бары­сы да көңіл қуантады. Нәтиже де жоқ емес, мәселен, бүгінде ауылда 124 шағын және орта кәсіпкерлік субъек­тісі тіркелген. Биыл алғашқы 6 айлықта мемлекеттік кірістер бас­қармасына тағы 3 кәсіп­кер­лік субьек­тісі тіркеліп отыр.
Биыл ауылда І жартыжылдықта 10 адам тұрақты жұмысқа орналасқан. Мұнан бөлек «Күміс жас» жобасымен 3, әлеуметтік жұмыс орнына 3, 35 адам қоғамдық жұмысқа орна­лас­қан.

Ауылдағы алтын ұя

Аламесектегі №124 орта мектеп­тің ұлағатты ұстаздары бәсекеге қа­білетті ұрпақ қалыптастыруда қажыр­лы еңбек етуде. Білім ошағында 67 педагог бар, оның 13-і – педагог зерт­теуші, 13-і – педагог сарапшы, 7-еуі – пе­дагог, 19-ы – модератор. 1 санатты 1, 2 санатты 1 мұғалім бар.
Ауылдағы алтын ұяда 2024-2025 оқу жылдарында 345 оқушы білім алған. Сондай-ақ биыл 34 түлек мек­теппен қоштасты. Олардың 37-сі кешегі Ұлттық бірыңғай тесті­лу­де бақ сынап, алды 112 балл жи­на­ды. Қазіргі таңда олардың 18-і елі­міз­дегі маңдайалды жоғары оқу орын­да­рын­да мемлекеттік грантпен білім алу мүмкіндігіне ие болып отыр.
– Біздің басты мақсат-міндетіміз – балаларға сапалы білім беру. Жыл сайын мектеп түлектері ҰБТ-да жоғары ­нә­ти­­же көр­сетуде. Былтыр да шә­кірт­теріміз сенімді ақтаған. Биыл тағы 18 оқушы дәл осындай мүм­­­кіндікке ие болып отыр. Кол­ледж­­­­дердің қорытындысы енді шы­ғады. Бұйыртса, алдағы уақытта мем­ле­кеттік грантпен білім алатын шә­кірт­теріміздің қатары көбейеді деп ой­лаймын. Алдағы жаңа оқу жылына да­йындық жаман емес. Шындығында, біз балаларды ҰБТ-ға ерте дайындаймыз. Өйт­ке­ні ба­ла­ның жоғары нәтижеге қол жет­­­кізуіне 1 жыл аздық етеді. Демалыс уақытын тиімді пай­да­ланған шәкірттеріміз әл­ден ҰБТ-ға дайындалуда. Алдағы уа­қыт­­та нә­тижеге еңбек етеміз, – дей­ді мектеп директорының оқу ісі жө­­ніндегі орын­ба­сары Назира ­Ерін­бе­­­това.
Биыл №124 орта мектебінде тү­лектер арасында ҰБТ-дан ең жо­ғары балл жинағандар қатарында Ұлбосын Шамат та бар. 112 балдың иесі Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің «Журналистика» фа­куль­тетінде мемлекеттік грантпен бі­лім алу мүмкіндігіне ие болды.
Ол Ұлттық бірыңғай тестілеуге 2 жыл бұрын дайындалған. Сондай-ақ бұл жетістігін өзінің ізденісімен қа­тар ұстаздарының да еңбегімен бай­­ланыстырады. Алдағы уақытта Ұл­босын Шамат журналистика сала­сын­да еңбек етуді көздеп отыр.
– ҰБТ-ға қанша жыл дайындалдық, бүгінде соның жемісін көріп отырмын. Ата-анамның, ұстаздарымның үмітін ақтағаныма қуанамын. Жуырда жо­ға­ры оқу орнындағы оқу жылым бас­талады. Бұйыртса, осы салада ең­бек етуді көздеп отырмын. Ал өзім­нен қандай журналист шығады? Ол жағы алдағы уақыттың еншісінде. Шын­дығы, өзім осы салада еңбек етуді бұ­рын­нан армандайтынмын, – дейді Ұлбо­сын Шамат.

Жаңа нысан халықтың
қажетіне жарап тұр

Екі жыл бұрын ауылдағы ағайын ауырса, сапасы сын көтермейтін ны­санда ем алатын. Ол ғимарат бұ­рын білім ошағы болып та жер­гілікті жұртқа қызмет көрсеткен. Мұн­да ем алу қолай­сыздық туды­ратынын ауыл жұр­ты жергілікті биліктің назарына сал­ған. Ел ағала­рының бұл мәселені еске­русіз қал­дыр­мауының арқасында Есет ба­­тырда жаңа заманауи емхана бой көтерді. 2023 жылдың со­ңынан бастап ауылдағы ағайын оның игілігін көріп отыр.
Айта кетейік, Аламесек ауыл­дық округінен ашылған жаңа амбу­латорияның лабораториялық құрал-жабдықтарымен көршілес Жанадария және Еңбек ауылы тұрғындарына да медициналық қызмет көрсетіледі. Құрылысты салған «Асар» ЖШС ғи­мараттың келушілерге жайлы бо­луына баса мән берген. Онда тір­кеу орны, қабылдау, дәріхана, оқ­шау­лау, физиотерапиялық емдеу, егу бөл­­мелері, лаборатория, архив, күн­­дізгі емдеу стационары, жалпы тә­жі­рибелік дәрігердің кабинеті бар. Мүм­кіндігі шектеулі жандар үшін де қо­лай­лы жағдай жасалған.
Ауыл тұрғыны Гүлсім Жаханова Аламесектегі бұрынғы емхана ғима­ратының сапасы сын көтермейтінін айтады. Десе де осыған дейін сол ны­санда ақ халаттылар халық­тың ден­сау­лығына сапалы жұмыс жа­са­ған. Ен­ді ол медицина маман­дарының жа­­ңа нысанда халық денсаулығына еш кедергісіз қызмет көрсететінін ай­та­­ды.
– Ауылдық емхана мәселесі қанша әкімнің тұсында көтерілді. Тіп­ті халықтың түйткілді мәселесіне айналды десем де болады. Екі жыл бұрын аймақ басшысы елдің кө­­ке­йін­де жүрген мәселеге нүкте қой­ды. Ауданға облыс әкімінің бұған де­йінгі сапарында да осы мәселені көтергенбіз. Сол талап-тілегіміздің жер­­де қалмағанына халықтың көзі же­­тіп отыр. «Халық үніне құлақ аса­тын мемлекет» тұжырымдамасы біз­дің аймақта 100 пайыз жүзеге асып жатыр деп толық айта аламын. Ауыл тұрғындарының бұл жобаны көптен күткені рас, енді сол емханаға 1 дәрігер маманы керек. Бұл ше­шіл­се, ауылдың денсаулық сақтау са­ласында ешқандай мәселе болмас еді, – дейді Гүлсім Жаханова.
Расында бұл жобаны жергілікті халықтың асыға күткені өтірік емес. Сондықтан ауыл ардагерінің сөзіне алып-қосарымыз жоқ. Халықтың ем­хана мәселесін осыған дейін бірнеше рет көтергеніне куә болдық. Бұл ны­сан жан-жақты жабдықталған.
Ауылдағы 5 орындық күндізгі жа­ңа заманауи, медициналық, сани­тар­лық талаптарға сай стационарлық ем­­ханада мемлекеттік бағ­дар­ла­­маға сай тұрғындарға тиіс­ті дәрі­гер­лік бай­қаудан өткізіп, анық­­талған ау­руларға сауықтыру жұмыстары жүргізуде. Мұн­да 11 медбике халыққа сапалы ме­дициналық қызмет көрсетеді. Был­тыр ауылда 31 бала дүниеге кел­ген. Есепті мерзімде перинаталды және қауіпті босанулар болмаған. Ту­бер­кулез ауруының ал­дын алу мақ­сатында ауыл тұр­ғын­­дары кестеге сәйкес манту сы­на­масы мен флюробайқаудан өту­де. Диспансерлік бақылаудағы 8 науқастың 1-еуі амбулаториялық ем алуда. Бақылаудағы науқастар дәрі-дәрмектермен толық қамтылған.

Жол сапасы жақсарған

Ауыл әкімінің сөзіне сүйенсек, Есет батырда 13 ішкі көше бар, 2023 жылға дейін оның екеуіне ғана асфальт төселген. «Асфальт төселген» деген аты ғана, негізінен ол көшелердің де сапасы жақсы емес, ал 3 көшеге тас төселсе, қалған 8 көше кәдімгі қаражол болатын.
Қазір ше, бүгінде Аламесекте жол сапасы айтарлықтай жақсарған. Ауылдағы 5 көшенің құрылысына қатысты жобалар қаржылай қолдау тауып, Есет батырда жол сапасы жақсарды. Тарқатып айтсақ, Өмірбай шешен, Бөлебай би, Сарман батыр, Жаңақоныс және Төлеген Бисенбаев көшелеріне асфальт төселді. Ауыл­дың орталық көшелеріне 1 млн 640 мың теңгеге 9 бейнебақылау камерасы, көшелер бойына 156 мың теңгеге 7 жол белгісі, ал тұрғын үйлерге 100 дана көше тақтайшасы орнатылған.
– Осыдан бірнеше жыл бұрын біз­дің басты мәселеміз осы жол сапа­сының сын көтермеуінде еді. Қазір мемлекеттің қолдауының арқа­сында бұл мәселеміз де шешімін тауып келеді. Алдағы уақытта ауылда әлі де жол сапасын жақсарту мақсатында тиісті жұмыстар атқарамыз, – дейді ауыл әкімі Дәулеткерей Тәжібаев.
Елді мекенде 200 орындық мә­де­ниет үйі бар. Онда 15 129 кітап қо­­ры бар кітапхана халыққа қызмет етеді. Кітапхана «Модельді ауылдық кітапхана» болып жаңа форматта жұ­мыс атқаруда. Мемлекет басшысы жүктеген міндеттер мен облыс әкі­мі­нің тапсырмасына сәйкес елді ме­кен­дердегі халықтың мәдениет ны­сандарына қолжетімділігін арттыру мақсатында «Адал адам – мәдени тәр­бие беру орталығы» ашылды. Кино­тайм жобасы аясында жас ұрпақ­ты отансүйгіштікке, адамгер­шілікке тәр­биелеу мақсатында қазақ­тың ал­тын қорына енген кинофильмдер көр­­­сетілуде. Есет батыр ауылдық мәдениет үйінде биыл 6 айда 25 шара өтіп, оған 2 200 көрермен қам­тылған.
Мәдениет үйі жанында 5 үйірме жұмыс жасайды. Оған 60 адам тар­тылған. «Қызғалдақтар» халық ән-би ансамблінде 25, «Асыл аналар» ан­сам­блінде 8 адам өз өнерін көр­сетіп, ауыл, аудан көлемінде көрер­мен­ ықыласына бөленуде. Сонымен қатар мәдени көпшілік іс-шараларға ауыл жастары тартылып, олар ауыл­дағы қайырымдылық ак­ция­лары мен түрлі мерекелік іс-ша­ра­ларға бел­сене қатысуда.

Төрағалардың
туған жерге тартуы

Елді мекенде күріш егетін төра­ғалар ауылды абаттандыруда бел­сенді. Осыдан бірнеше жыл бұрын жергілікті шаруашылықтар ауылды абат­тандыру жолында бірқатар жо­баны қолға алып жатыр де­генді ес­тігенбіз. Тіпті бұған қатысты ау­дан әкімдігімен арада жасалған ар­найы меморандум да болды. Бұл құ­жаттардың барлығы ауылдың бо­лашағын жарқын етуге арналғаны жергілікті халықты қуантты. Бүгінде олардың бірқатары жүзеге асқан.
Ауылда демеушілер есе­бінен ішкі ішкі көшелерге 140 дана жарықшам орнатылған. Сондай-ақ елді мекенде өрт сөндіру бекеті ғимараты де­меу­­шілер есебінен жүргізілуде. «Көк­төбе» шаруа қожалығы есебі­нен елді мекендегі Ұлы Отан со­ғысынан оралмағандарға арналған ес­керткішке жаңғырту, жаңарту жұ­мыстары жүргізілді.
Жалпы Аламесекте қай салада да серпін бар. Мұның бәрі – елдің ауызбірлігінің жемісі. Ауыл азамат­та­ры қолынан келетін шаруаны ымы­рамен тындырады. Ал үлкен қаржыны талап ететін мәселелерді жергілікті биліктің назарына салады. Олардың та­лап-тілегі ес­­ке­ру­сіз қалмаған, өйт­кені осыған дейін Аламесектегі ағайын көтерген мәселелердің көбісі шешімін тапқан. Оған бүгінгі сапарымызда көз жеткіз­дік.
Кенжетай ҚАЙРАҚБАЕВ