2023 жыл түркі әлемінде Темірбек Жүргенов жылы болып жарияланды. Жыл басынан бері қазақтың мәдениет, әдебиет және өнер саласына айтарлықтай үлес қосқан тұлғаның 125 жылдығы бауырлас елдерде кең көлемде тойланып жатыр. Осы ретте қиын-қыстау шақтағы еңбегімен, ерлігімен бауырлас елдердің назарын аударған тұлғаның өмір жолын өскелең ұрпаққа өсиет етуге тиіспіз деп ойлаймын.

Осыдан 5 жыл бұрын Қазақ­станның білім мен мәдениетінің, экономикасының өрлеп өсуіне өл­шеусіз үлес қосқан Т.Жүргенов­тың туғанына 120 жылдық мерей­тойы елімізде кең көлемде ата­­лып өтті. Бұл мерейтой өзінің кін­дік қаны тамған Сыр бойының Жалағаш ауданында ерекше үлкен дайындықпен «Алтын күз» мере­кесінің аясында тойланды. Аудан орталығында ұлы тұлға­ларды ұлық­тайтын «Тағзым» алаңы ашылып, онда «Темір наркомның» мра­мордан мүсіні қойылып, халқымен қайта қауышты.

Мерейтойға еліміздің түкпір-түк­пірінен келген арнайы қонақтар, өнер, білім, мемлекет, қоғам қай­рат­керлері, зиялы қауым өкіл­де­рі, аудан жұртшылығы қатысты. Түрлі мәдени, спорттық шаралар өткізілді. Біз соның куәсі болдық.

Дуалы ауыз азаматтардың ай­туынша, бұл осыдан бірнеше жыл бұрын өткен Бұқарбай батырдың 200 жылдық мерейтойынан кейінгі мағыналы да мазмұнды той болған. Атам қазақ айтқандай, «Елдің атын ер шығарады, ердің атын ел шы­ғарады» деген осы екен-ау деген ойда қалдық.
Еліміз егемендік алғаннан кейін тарихымыздағы ақтаңдақтардың беті ашылып, қуғын-сүргін жылда­рын­дағы алаштың арыстары хал­қына қайта қауышты. Оларға жа­былған жазықсыз жаланың негізсіз, қасақана жасалғаны жайлы, ақи­қат-шындықтарын ақтау жайлы ең­бектер жазылып, естелік кітаптар жарық көруде. Осы тұрғыда әріні айтпағанда, Темірбектің қалам тар­тып жүрген жерлестері марқұм, та­рихшы, журналшы, жазушы Ахмет Тілеулиев Темірбектің әкесі Қара және оның туыстары жайлы өзінің «Қарақұм» кітабында көптеген мә­леметтерді берген болатын.

Жазушы, этнограф, ғалым Ты­ныш­бек Дайрабай, мәдениеттік жур­налист Болатбек Нұржанов, «Т.Жүр­генов» қорының төрағасы Сәпен Аңсат, еліміздің белгілі ақы­ны, журналист, жазушы Мах­мұтбай Әміреұлы және осы жол­дардың авторы, тағы басқалар түрлі ақпарат беттерінде Темкең жайлы көлемді мақалалар жарияласа, жас ғалым Бауыржан Иман­ғалиев­тың «Темірбек Жүргенов» атты монографиялық еңбегі жарық көрді.

Бұл – заңды құбылыс. Себебі Темірбектің өмірі, балалық және жастық шағы т.б деректерді туған жерінің жұрты жақсы білетіндігіне күмән келтіруге болмайды.
Өткен ғасырдың 50-60 жылдары аудан мектептерінде Темірбек Жүр­­геновтың інісі, Қараның ба­ла­сы Қосжаннан туған Қайназар деген ағай біздерге қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берді. КАЗГУ-ды бітірген білімді ұстаз еді. Ол кездері біз әңгіме қозғап отырған тақырып жабық болатын. Темірбектің бауы­ры болғандықтан сол заман­ның салқыны Қиназар ағайға да соғып өткен болуы керек. Ол кісі көп сөйлемейтін. Мінезі тұйық, тек қана өзінің жұмысын білетін кісі еді. Сол кісіден «жылымықтың лебі» ескеннен кейін Т.Жүргенов жайлы алғашқы мағұлмат естіген едік.

Ол кездері мектеп оқушылары оқу жылының алғашқы екі айында колхоздың егін жинау науқанына, күріш орағына қатысатын. Жыл сайын бізді осы жұмысқа Қайназар ағай басқарып, алып баратын. Біз сияқты тәуір оқитын, жазу-сызуға үйір оқушыларды Қайназар ағай өзіне жақын тартатын. Кейде ағай бізді өзімсініп, өмір жолынан да әңгіме айтатын. Ауылда бұйыға өскен біздер сол кісіден «халық жауы» деген жала, жалған қорқы­ныш­ты сөздердің мағынасын естіген едік.

1958 жылы №31 мектептің жо­ғары сынып оқушылары қазіргі Мақпалкөл ауылының бұрынғы Ленин атындағы колхоздың күріш орағына бардық. Жетекшіміз – Қайназар ағай. Қыркүйектің орта кезі болатын. Күнделікті мөлшерде межемізді орындап, ағайдың жа­нына бардық. Ағайдың кеуілі бұ­зылып, жабырқаулы отыр екен. Ол кездері оқушылар ұстазды «пір» тұтатын еді.

Біз ыңғайсыз жағдайда қалдық. Ағай бізге «отырыңдар» деп иша­рат білдірді. Біз ағайдың қа­сына жайғастық. Қайназар ағайдың сондағы айтқаны: – Менің туып өскен, балалық шағым өткен осы жер. Анау төбе – біздің атамыз Қараның қыстауы. 1937 жылы Алматыда үлкен қызметте болған Темірбек ағам ұсталып, «халық жауы» деген жаламен атылып кетті. Біздің әулет қуғын-сүргінге түсті, – дегенде, біз бұл сөздің себеп салдарын білмей, бойымызды қор­қыныш билей бастады.

Ағай бұл ұғымды түсінбей отыр­ған бізге, түсінікті тілмен «бізді бай деп қудалады» деп қысқаша түсінік жасады. Темірбек аға атылып, жеңгеміз ұсталып кеткеннен кейін Темкеңнің жанашыр азаматтары ағаның есі кіріп қалған баласын ауылға біздің қолымызға жеткізіп берді. Анау төбе – біздің қыстаудың орны. Басқа ортада орысша оқып тәрбиеленген баланың қазақ ор­тада өмір сүруі қиын да қайғылы болды. Бала таңертең ерте тұрып, келген жағы шығысқа қарап, папа, мама деп еңіреп жылайды. Біздің аза бойымыз тітіркенеді. Ол ауылда қазақ мектебіне де барып жүрді. Кейін жоғары жақтан бір кісілер келіп, баланы алып кеткені есімде, – деп ағай да көзіне жас алған еді.
«Кейін КАЗГУ-ге оқуға түстім. Дәмеш жеңгемнің үйіне де жатып оқыдым» деп ішіндегі шерін тар­қатқандай болды.

Біз ол кезде жас едік. Ағаның Темірбек жайлы және өз өмірінен деректерді не мақсатта айтып отыр­ғанын түсінбеген едік. Кейін ойлап қарасақ, Темірбек сияқты тұл­ғалар мен ұстазымыз өзінің өмірде­рек­терінен сендер де хабардар болыңдар дегені екен ғой.

Тақырып Т.Жүргенов жайлы бол­ғандықтан ол кісімен ХХ ғасыр­дың басында аймақтағы бірден-бір оқу орны болған Аламесектегі екіжылдық орыс тузем мектебінен білім алып, бірге оқыған Темір­бектің замандасы сол бір зұлмат заманда Қара әулетіне және олардың туыстары басын бәйгеге тігіп, қол ұшын беріп, сол үшін де «Т.Жүргеновтың құйыршығы» ата­нып, Т.Жүргеновтен соң «халық жауы» атанып, жиырма жыл Сібірге айдалған. Жазасын өтеп он сегіз жыл Сібірдің қақаған аязында ағаш кесіп, азапты жылдарды ба­сы­нан өткізген. 1956 жылы елге оралып, бұрынғы қызметі қалпына кел­тіріліп, Тереңөзек, Жалағаш ау­дандарының құрметті ақсақалы болып өмірден өткен Сейіткерей Усабаев әкеміздің Темірбек Жүр­генов жайлы айтқан естелігі еріксіз есіме түсті.

1984 жылдың маусым айы бо­латын. Ол кезде мен Аққұм кеңшары партия комитетінің хатшысы бола­тынмын. Жаздың жадыраған бір күні сәскеге таман кеңшар директоры Сейітнәби Мұқашев: – Реке, бүгін ауылға Сейіткерей Усабаев әкең қасында екі үш ақсақалы бар осын­да шақырылған тойға келе жа­тыр. Жұмысың қауырт болмаса, сол кісілерді күтіп алып, бірге болайық, – деді.

– Сен ол кісіні білесің бе? Өмі­рінен хабардарсың ба, – деп мені сынағандай сұрай бастады.
Мен де «білемін» деп жауап қайтардым.
Сейіткерей әкемді алғашқы көр­генімді еске түсірдім. 1956 жылдың жазы болатын. Ол кезде біздің қазіргі Бұқарбай батырдан оралған бір топ бала суға түсіп жатыр едік. Ішіміздегі ересек бір бала: – Бүгін ауылға ұзақ жылдарға сотталып кеткен бір әкеміз түрмеден босап, елге сәлем беремін деп келе жатыр, – деді.

Оның сөзіне онша мән бермей үйге келсем, күн шықпай колхоздың жұмысына кететін әкем құтты тойға баратындай барын киіп, бір жаққа жүретіндей дайындалып жа­тыр екен. Менің өзіне оқыс таң­қал­ғанымды сезіп: – Түрмеден босап, ағайынға сәлем беруге «ха­лық жауы» атанып сотталған Сейіткерей әкең келе жатыр. Сол кісіні паромнан күтіп аламыз. Дүй­сенбай әкеңнің үйінде қонақ болады, – деді.

Бұл әкеміз кезінде колхоздың төрағасы, ферма меңгерушісі т.б да ат үстінде жүріп қызмет атқарған әкемнің туған ағасы болатын. Сонымен үлкен кісілердің соңына еріп, паромға бардық. Арғы беттегі бір топ аттылы-жаяулы кісі паромға мініп, бергі жағаға өтті. Ішінде ұзын бойлы, ат жақты, алпысқа таяп қалған ақ кителі, ақ шалбарлы, ақ қалпақты сұлу кісі басқалардан өзгеше болып, ағайындармен құ­шақ­тасып, амандасып жатты. Қа­сында елдің құрметті ағалары Бекжан, Сәудан, Сейтен, Шоңбай, Абыт т.б бар. Содан Сәкенді ал­ғаш көрген болатынмын. Кейін Сейіт­керей әкеміз ауылдағы той-томалақ, өлім-жітімге келіп жүр­генде бірге болғаным бар.

Біз қонақтарды күтіп алып, ша­қырған үйге бірге бардық. Дайын­далған үйде Сейіткереймен бірге Тайман қари, Мұстаяпов Исахан т.б төрт-бес кісі болды. Отырыс көңілді басталып, билікті Сәкең Мұқашев ағамыз өз қолына алып, түрлі тақырыптардан әңгіме қозғады. Сәй­тінбет аға өзі тарихшы және әңгімешіл болғандықтан әңгіменің төркіні Сейіткерейдің өмір жолы, сол жақтағы өмірінен деректерді бі­луіне бағытталған сұрақтар қойылып отырды.

Ол кісі маған қолпаштау мен мақтануды сүйе бермейтін, сөзге сараң, аз сөйлеп, сұраққа нақты жауап беретін тұйық мінезді, са­бырлы адам болып көрінді. Ол жақтағы өмірі жабық күйде қала­тынын ескертті. Мен «оған бұл ұстамдылық пен қасиетті өмірдің өзі үйреткен-ау» деген ойда болдым. Кенет Сейітнәби аға: – Сейіткерей аға, жас кездеріңізде өңірде екі адамның қолы жете бермейтін ескіше де, жаңаша да мектептерде оқып, білім алып, жауапты қызмет атқардыңыздар. Білуімше, сіз 1934-1935 жылдары Алматыдағы мар­к­сизм-ленинизм курсында оқып жүргеніңізде Т.Жүргенов пен сыйластықта болыпсыз. Ол кісі ұс­талып кеткенде де Ырғыз ауда­нындағы Қараның әулеттері мен туыстарын елге, Сырға қашыруға жолбасшы дайындап, көмек бе­ріпсіз. Ол туралы сол кісілердің ағайындары жақсы біледі. Сол жайлы өзіңізден естісек, – деп сұрақты төтесінен қойды.
Мұндай сұрақты күтпеген Сейіт­керей ақсақал әлі де бұл та­қырыптың жабық екенін ескерт­кендей, бойын тіктеп алып, «біліп отыр­саң, несіне сұрайсың» деген­дей сыңай танытты.

– «Сұрағыңа жауап» дегендей, ол кездері өзің айтып отырған оқуды ауқатты отбасының ба­лалары оқыды. Біздің әкелеріміз елге танымал адамдар болды. Ал біздің сыйластығымыз ол ұсталып, мен айдалып кеткенше жал­ғасып тұрды. Біз зобалаң за­манның құрбаны болдық. Хал­қының жарық жұлдызындай бол­ған Темірбекті нақақтан-нақақ «ха­лық жауы» деп атса, елдегі мына Тайман қариды «молдасың» деп қудалады. Мені сонау Ырғыз аудандық Кеңес атқару комитетінің төрағасы қызметінде жүргенімде «халық жауы» Т.Жүргеновтың әу­летін, туған-туыстарына көмек бе­ріп, Ырғыздан Сырға қашырды, Жүр­геновтың құйыршығы» деп айып­тап, жиырма жылға соттады. Сібірге айдады. Біздің ұрпақтың басынан не өтпеді десеңші. Тұз-дәм таусылмай елге оралды. Сол кезде атылып кетпей бүгін сіз­дердің орталарыңызда отырмын. Бұған тәубе деймін, жігіттер, – деді Сейіткерей ақсақал.

Т.Жүргеновпен Аламесекте бірге оқыған, саналы ғұмырын сыйлас­тықпен өткізген Сейіткерей Усабаев кім еді? Ол қазіргі Жалағаш, бұ­рынғы Тереңөзек аудандарының шығыс бөлігіндегі елді мекендерді қамтыған Байзақ болысының ком­сомол, кейін болыстық атқару ко­митетінің жауапты хатшысы, Ақ­мешіт уездік комитетінің хатшысы, Қызылорда, Қармақшы, Шәуілдір, Ырғыз аудандарының атқару ко­ми­тетінің төрағасы, аудандық, об­лыстық сайланбалы орындарға де­путат, мемлекеттік, қоғамдық жұ­мыс­тарды белсенді атқарған осы ауданның тумасы болған азамат.
Тағы бір Жүргеновпен кез­дес­кен жерлесіміз, Темкеңнің ша­пағатын көрген кісілердің бірі, ау­данымыздың белгілі азаматы, мар­құм, еңбек, соғыс ардагері Бай­төреев Мәдібай Баймаханұлы бо­латын. Өзінің естелігінде Мәкең былай деп еске алды.

– Отызыншы жылдардың екінші жартысында мектепті ойдағыдай бітіріп, Алматыдағы КАЗГУ-дың «Физика-математика» факультетіне оқуға түстім. Бұл кезде елде қу­ғын-сүргіннің аласапыраны баста­лып, ұлтымыздың зиялы қауым өкіл­дерінің басына қара бұлт үйі­ріліп жатқан кез болатын. Менің де артымнан атасы болыс бол­ған деген арыз түсіп, оқудан шыға­рылдым. Сол кездері Темірбек Жүр­генов Мәдениет және ағарту са­ласының халық комиссары еді. Комиссариаттың ғимараты уни­вер­ситеттің жанында болатын. Біз ол кісіні жиі көріп тұратын едік. Енді неде болса сол кісінің алдына баруға бел будым. Комис­сариаттың хатшылығына тізіліп, қабылдауында болдым. Темкең мені жақсы қабылдады. Өзімнің қай жақтан не үшін оқудан шыға­рылғанымды баяндап бердім. Ол кісі сабырмен, зер салып, мұқият тыңдап отырды.

Оқу еліміз үшін бүгінгі заманның ғылымы мен ағарту саласына қа­жетті мамандық екен. «Сен қазіргі қоғамда болып жатқан ағымдардан аулақ болып, оқуыңды университет жанындағы жаңадан ашылған пе­дагогикалық жұмысшы жастар бө­ліміне ауысып, сонда жалғастыр. Мүмкін тегіңді өзгертерсің» деп ағалық кеңес берді. Мен солай жасадым, – деді Мәкең.

Жоғарыда баяндалған жайттар – Темірбек туралы екі-үш жерлесінің естеліктері. Ал халқының жарық жұлдызындай болып дүниеден өткен Темкең туралы әлі де бізге жетпеген өмірдеректерін зерттеп, оны оқырмандарға хабардар ету жерлестері, біздің іс болуы керек.

Рысбай КӘРІМОВ,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі,
Жалағаш ауданының
құрметті азаматы