Бүгінде аяғыңды аңдап баспасаң, алаяқтың арбауына алдануыңыз әбден мүмкін. Олар жалған бетперде киіп, сіздің іші-бауырыңызға кіріп, қалтаңызды қағуға құштар. Қорқыныштысы, алаяқпен өмірде бетпе-бет кездеспей-ақ, интернетте отырып, шотындағы бар жиғанынан бір-ақ сәтте айырылып жатқандар жетерлік. Жасыратыны жоқ, бүгінде кейбір адамдар еңбек етпей, оңай жолмен қыруар ақша табуды армандайды. Сол жалған қиялмен алаяқтардың қақпанына қалай түсіп қалғанын байқамай да жатыр. Баспана алуға, тіпті Меккеге баруға жинаған ақшаларынан айырылып, зар жылаған азаматтардан жаңалықтардан көз ашпайсың. Әрине, қоғам белсенділері дабыл қағуда. Үкімет те аталған мәселе тарапынан бірқатар жұмысты қолға алған. Алайда нәтиже көңіл көншітпейді.

Алаяқтар ауылға да жетті

Жалпы алаяқтық дегеніміз – бағзы заманнан бері адамзат баласымен бірге жасап келе жатқан қылмыстың бірі. Ол қоғамның жағдайына байланысты түрленіп, дамып, жаңа сипатта көрініс беріп жатады. Соған орай алаяқтықтың бүгінгі таңдағы жаңа бір сипаты – ақ­параттық технологиялардың да­муына байланысты өмірге келген интернет алаяқ­тық болып отыр және оның түр­лері де күн өткен сайын кең таралып, етек жаюда. Ең көп кездесетін ин­тернет-алаяқтық қылмыстардың тү­рі банк, пошта, ұялы байланыс опера­то­рының қызметкері, тіпті құқық қор­ғау органы қызметкері ретінде де ха­бар­ласып, жәбірленушілердің жеке де­­ректеріне қол жеткізіп отыр. Тіпті жал­ған сілтемелер жіберіп, сол арқылы өз арам ойларын жүзеге асыруда.
Интернет алаяқтық деп ақпараттық жүйені пайдалану арқылы бөтеннің мүл­кін жымқыру, алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолымен бөтен мүлікке құ­қықты иемденуді айтамыз. Яғни бұл жерде қылмыскер компьютер, смарт­фон, планшет секілді заманауи құрал­дар­дың көмегімен интернет арқылы адам­дарды алдап-арбап, олардан ақ­ша бопсалау, мүлкін жымқыру се­кіл­ді жы­мысқы әрекеттерге барады. Алаяқ кез келген қызмет түрлерінен жарна­ма­­лап, «жоғары оқу орнына түсіремін, жұ­мысқа тұрғызамын, үйге керекті жи­һаз­дарды жарнамалап, қайтарымсыз не­сие алып беремін» деп қаражатты ал­дап алып, жымқырады.
Ал­маты, Астана секілді ірі қалаларда алаяқтар көп деп ойласаң, қателесесің. Олар 1000 ғана тұрғыны бар ауылға да қақпанын қоя береді екен. Аз ғана халқы бар ауданымыздың өзінде қаншама аза­­мат алаяқтардың арбауына түскен.

Жалағашта 11 қылмыстық
іс қозғалған

Аудандық соттың мәліметінше, 2025 жылдың 6 айында аудандық соттың өндірісіне жалпы 29 қылмыстық іс түс­кен, оның ішінде алаяқтық жөнін­де Қа­зақстан Республикасы ҚК-нің 190-ба­бының 1,2,3,4 бөліктерінде көзделген 11 қылмыстық іс түскен. Алаяқтық са­наттағы 3 іс бойынша үкім шығып, 3 іс бо­йынша қаулы шыққан, 5 іс соттылығы бойынша жолданған.
Нақтырақ айтсақ, сотталушы С.В. бөтеннің мүлкін сенімді теріс пайдалану арқылы алаяқтық жолмен алдап, тө­­мендегі мән-жайда жымқырған. 2024 жылы қараша айында тергеп-тек­се­румен нақты анықталмаған күні таны­сы Ш.Б-мен ұялы телефон арқылы бай­ланысып, оның танысы Ф.О-ның ба­­­ласын жұмысқа орналастырамын деп жалған мәлімдеп, сеніміне кірген. Алаяқ қызметін 1 млн теңгеге ба­ға­­лап, сомманы аударуды сұраған. Жәбір­ле­нуші аталған сомманы «Kaspi.kz» қо­сымшаға аударған. Қаржыға қол жет­кізген алаяқ ақшаны бас пайдасына жаратып, жәбірленушіге 1 000 000 теңге мүліктік залал келтірген.
Абырой болғанда, ол құқық қорғау органдарымен дереу әшкереленіп, Қа­зақстан Республикасы Қылмыстық ко­­­декснің 190-бабының 1-бөлігімен кі­нә­лі деп танылған. Оған 1 жылға бас бос­тандығын шектеу жазасы тағайындалып, осы мерзімге пробациялық ба­қылау белгіленді. Жергілікті атқарушы орган­дар айқындайтын орындарда, жазаны өтеу­дің бүкіл мерзімі ішінде жыл сайын 100 сағаттан аспайтын мәжбүрлі ең­бекке тартылып, сотта­лу­шы­ға орындау үшін келесі міндеттер жүктел­ген.
Бұл жайтты жазып отырған себебім, бүгінде азаматтар жай ғана бөтен адамға ақша аударуға болмайды деген ескертуге мән бере қоймайды. Ал міне, осындай оқиғалар басқа да азаматтар үшін сабақ болары сөзсіз.
Тағы да ескере кететін жайт, жалпы аудандық соттың өндірісіне түскен алаяқ­тыққа қатысты қылмыстық істерді қа­рау барысында әйел адамдардың қылмыс жасауы жиілеген.

Қаржылық сауаттылықты арттыру маңызды

Облыс әкімі Нұрлыбек Нәлі­баевтың қатысуымен «XXI ғасырдың қаржылық триггерлері» тақырыбында форум өтті. Форумға Қызылорда қа­ласы мен аудан әкімдері, жауапты сала басшылары, білім, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт салаларының мамандары, зиялы қауым, белсенді жастар ұйымдарының өкіл­­дері қатысты. Аймақ басшысы қо­ғамдағы күрделі мәселелерді талқы­лап, алдағы бірлескен маңызды мін­деттерді айқындау мақсатында атқа­рылатын жұмыстарға тоқталды.
– Цифрлық шешімдер жылдам да­мыған уақытта азаматтарымыздың құ­­қықтарын қорғаудың, қаржылық са­уат­тылығын, құқықтық мәдениетін қа­лып­­тастырудың маңыздылығы арт­ты. Пре­зидентіміз Қасым-Жомарт Кемел­ұлы халыққа арнаған Жол­дауында: «Біз­дің қоғамымызда заң мен тәртіп үс­темдік құруға тиіс. Бұл – бүкіл қо­ғамның, әр адамның қауіпсіздігін қам­та­масыз етуге қатысты ең басты талап. Біз сонда ғана Әділетті, Таза, Қауіп­сіз Қазақстанды құра аламыз» деп нақты міндеттерді белгілеген болатын. Биыл 1 сәуірде Үкімет қаулысымен «Қоғам­да заң мен тәртіп идеологиясын іл­ге­­рілету жөніндегі 2025-2030 жылдарға ар­нал­ған тұжырымдама» бе­­кі­тіліп, нақ­­ты мін­деттер белгіленді. Өңірімізде Мем­лекет басшысының «Заң мен Тәртіп» қағидасын іске асыруда Қызылорда облысы бойынша эко­но­­микалық тергеп-тексеру департа­мен­тімен бірлесіп, ке­­шенді шараларды қолға алдық. Жаңа бастамаларға әрдайым қолдау көр­сетіп келеміз, – деді аймақ басшысы Нұрлыбек Нәлібаев.
Заманауи мүмкіндіктерді өз пайда­сына асырған алаяқтар жасаған қыл­мыстар азаматтардың лайықты өмір сүруіне теріс әсер етуде. Түрлі гаджет пен смартфондағы бағдарламалардың көмегімен жасалатын алаяқтық, ки­бер­шабуылдар схемасы сәт сайын өз­­геріп, қадамы жаңарып барады. Ха­лық­тың қаржылық қауіпсіздігі үшін қаржылық пирамидалар, құмар ойын­дарға тәуелділік, интернет-алаяқтық, дроп­перлік қылмыстардың алдын алу­да уақытылы, тиісті шешімдер қабыл­даудың маңыздылығы артты.
Бір қа­­рағанда жеке адамның мәсе­лесі се­­кілді көрінуі мүмкін. Бұл – тұтас қо­ғамға, әрбір отбасыға, ұрпағымыздың бо­лашағына әсер ететін қауіп-қатер. Жергілікті билік ашықтық қағидатына сәйкес, қала, аудандарда халықтың өзекті мә­се­лелері бойынша құқық қорғау орган­дарының бірінші басшыларымен бірге қоғамдық қабылдауларды тұ­рақты өт­кізіп келеді. Бұл өз кезегінде тұрғын­дардың мемлекеттік органдарға деген сенімін арттырып, әділетті қоғам құ­ру­ға оң ықпал етуде. Елімізде заңсыз ойын бизнесі мен лудоманияға қарсы іс-қимыл жөнінде заң қабылданып, ке­шенді шараларға жол ашылды. Бұл кеселмен халық, әлеумет болып кү­ре­суіміз керек. Сондай-ақ лудомания дертіне шал­дық­қан адаммен психологтар, дін ма­мандары жұмыс істеп, жеңіл жолмен кел­ген ақша пайда әкелмейтінін, тек адал еңбекпен тапқан табыстың ғана бе­рекесі болатынын ұғындыру қажет.
Жақында Жалағаш аудандық про­куратурасының үйлестіруімен «Заң және тәртіп апталығы» акциясы аясында қар­жылық сауаттылықты арттыруға ба­ғыт­талған «Қаржылық сауаттылық, қаржы қауіпсіздік» акциясы өтті. Іс-шара барысында халыққа қызмет көр­сету орындарында тұрғындармен кез­десулер ұйымдастырылып, қаржыға байланысты құқықтық кеңес берілді.
Қатысушыларға құқықтық мазмұн­дағы үнпарақтар таратылып, қар­жы­лық алаяқтық, заңсыз несие рә­сімдеу, кепілсіз ақша ұсыныстары сияқты тәуе­келдер туралы түсіндірме жұ­мыс­тары жүргізілді. Әрине, мұндай баста­малардың мақсаты азаматтарды өз құқықтарын білуге, жеке қаржысын дұ­рыс басқаруға, алаяқтыққа жол бер­меуге үйрету болып табылады.

186 интернет-алаяқтық әшкереленген

Интернет алаяқтықтың басқа қыл­­­мыс­­тарға қарағанда басты ерекшелігі, жалпақ жұрттың бәріне қатысты жаса­луында болып отыр. Қылмыс­керлер уақыт та­лабынан қалмай, азаматтардың ақ­ша­лай қаражатын жымқырудың түрлі жаңа әдіс-тәсілдерін қолдануда. Әсіре­се олар әлеуметтік желілердің мүмкін­дігін ұтымды пайдаланып отыр.
Облыстық полиция департаментінің киберпол басқармасының мәліметінше, жыл басынан бері аймақта 186 ин­тер­нет-алаяқтық дерегі бойынша қыл­мыстық іс тіркеліп, сотқа дейінгі тергеп-тексеру нәтижесімен 66 қыл­мыстық іс өндірістен аяқталып, түпкілікті шешім қабылданған.

50 млн-нан астам
қоңырау бұғатталған

Қуантарлығы, аймақта интернет-алаяқ­­тық қылмыстарымен айналысу мақ­сатында «Киберқылмысқа қарсы іс-қимыл басқармасы» құрылып, арнайы ақпараттық техникалармен жаб­дық­талып, қылмыс ашу бағытында жұ­мыс­тар атқаруда. Қазіргі уақытта өңі­­рімізде ең жиі кездесіп жүрген бір­неше интернет алаяқтықтың түрі бар. Ең жиі кездесетіні, өзін ұялы бай­ланыс операторы немесе банк қыз­меткері ретінде таныстырып, жеке де­ректеріңізге қол жеткізгісі ке­леді.
Айта кету керек, еліміздің бай­ланыс опе­ра­торлары алаяқтық мақсатпен шетел­ден қоңырау шалатын нөмірлерді бұғат­тайды. Осы уақытқа дейін 50 млн-нан астам қоңырау бұғатталған.

Алаяқтық 24,7 пайызға өскен

Қазақстанда несие беру тәртібі қа­таң­датылады, енді несиеге кез келген адам қол жеткізе алмайды. Бұған ин­тернет алаяқтықтың күрт көбеюі себеп болып отыр. Соңғы деректерге сәйкес, ел бойынша осындай 12 390 қылмыс тіркелген. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 24,7 пайызға көп.

Несие рәсімдеу
қиындайды

Енді несие рәсімдеу бұрынғыдай оңай болмайды. Себебі Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі банк пен микроқаржылық ұйымдарға қатысты бірқатар өзгеріс енгізуді ұсынып отыр. Жаңа ереже жобасына сәйкес, егер сіз 589 800 теңгеден жоғары сомаға онлайн несие алсаңыз, қаражат бірден қолыңызға тимейді. Келісімшартқа қол қойылғаннан кейін ақша тек 24 са­ғат­­­тан соң ғана шотқа аударылады. Мұн­­дай шектеу алаяқтықтың алдын алуға бағытталған. Себебі қазір жеке деректерді пайдаланып, бөтен адамның атына несие рәсімдеу жиілеген.
Жаңа ереже жобасына сәйкес, бі­рінші рет 600 мың теңгеге жуық не­месе одан көп көлемде несие рәсім­деуді көздеген азаматтар енді қаржы ұйы­мына өзі келуі тиіс. Онлайн қол қою бұл жағдайда жарамсыз. Себебі банк немесе микроқаржы ұйымы қа­рыз алушының шын мәнінде өзі екенін кө­зімен көріп, жеке басын нақты растауы қажет. Сонымен қатар бір тәуліктің ішінде бірнеше микрокредит алуға да шектеу енгізу ұсынылды.
Нақтырақ айтсақ, егер бір азамат 24 сағат ішінде бірнеше қаржы ұйы­мынан микронесие рәсімдеп, олардың жиынтық көлемі 150 айлық есептік көр­сеткіштен асып кетсе, келесі қа­рыз уақытша тоқтатылады. Бұл – несие алушыға ойлануға мүмкіндік бе­ретін кезең. Себебі соңғы жылдары қысқа­мерзімді, бірақ көп мөлшерде алын­ған микрокредиттер салдарынан азамат­тар­дың қарыз жүктемесі күрт артып, төлем қабілеттілігі нашарлап кеткен. Соны азайту үшін осы шара енгізілмек.
Сондай-ақ талқыланып жатқан заң жобасына сәйкес, егер қарыз көле­мі 1000 АЕК-ден, яғни шамамен 4 млн теңгеден асса, міндетті түрде жұ­ба­йы­ның жазбаша келісімі қажет бо­лады. Бұл талап отбасының мүліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне зиян кел­тірмес үшін екінші тараптың келісімі заң жүзінде бекітілмек.
Әзірше алаяқтықтың алдын алуға бағытталған жаңа ереже жобасы қо­ғамдық талқылауға ғана ұсынылды. Құжатқа қатысты ұсыныстар 18 шілдеге дейін қабылданады. Заң күшіне енсе, құқық бұзушылықтарға тосқауыл қою тетіктері күшеймек.
Түйін. Алаяқтар қаптаған тұста азаматтар да өз құқығын қор­ғап, бө­тен кісілерге ақшасын немесе б­ағалы мүлкін сеніп, тапсыра салудан аулақ болуы керек. Тіпті қаржылық сауат­тылығыңызды әрдайым арттыруға тал­пы­ныңыз, себебі қаржылық сауаттылық – тек сіздің ғана емес, отбасыңыздың да қауіпсіздігі! Тегін ірімшік тек қақпанда екенін естен шығармайық. Біздікі ой салу…

Ж.АРЫН