Ел ішінде қаржылық алаяқтардың қармауына түсіп, барлық жиған-тергенінен айырылып, сан соғып қалып жатқандар көп. Оған дәлел әлеуметтік желілерде алаяқтарға алданған азаматтардың жан-айқайына жиі көзіміз шалынатын болды. Тіпті жақын ағайын-туыстарымыздың, «Мен» деген сауатты азаматтардың да қаскөйлердің қақпанына түсіп қалғанын көзімізбен көріп жүрміз. «Байлықтың жолын көрсетеміз, тек ынтаңыз бен ниетіңіз болса жеткілікті. Хабарласыңыз!», «Ақша сал да еселеп қайтар», «Берешектен құтылуға көмектесеміз» деген іспетті жарнамаларды әр жерден көзі шалмаған адам кемде-кем шығар. Жарнама арқылы хабарласа қалсаңыз хал-жағдайыңызды біліп, қыруар ақша уәде етіп, сізбен дос болуға әлек болады. Бәрінен бас тартсаңыз, екіншісі нөміріңізді алып, хабарласа кетеді. Әрине олардың жұмысы да сол, адам шақыру арқылы пайдасын арттырады. Себебі бүгінде көбінесе адамдар тез әрі жеңіл жолмен табысты болып, бірден мол ақшаға кенелуді армандайды. Бірақ қайдан, тегін ірімшік тек қақпанда екені белгілі емес пе? Десе де өткен жылы елді шулатып, қаншама жанның көз жасына себеп болған «Гарант 24 ломбард», жақында ғана анықталған «Финико» секілді қаржылық ұйымында болған шу халықтың әлі де қаржылық алаяқтарға қарсы иммунитеті қалыптаспағанын анық көрсетті.

Қаржылық алаяқтық дегеніміз не?

Қаржылық алаяқтық дегеніміз – алдау, сенімге қиянат жасау және заңсыз баю мақсатында түрлі айла-амалдар арқылы ақша айналымы саласында заңсыз әре­кеттер жасау. Қаржылық алаяқтықтың арасында кең тарағаны банк кар­таларын пайдалану арқылы алаяқтық, интернет желісіндегі алаяқтық, ұялы теле­фондарды пайдалану арқылы алаяқтық және қаржы пирамидаларымен жасалатын алаяқтық.

Соңғы уақытта кең етек жайған алаяқ­тықтың бірі – үй немесе көлікке ақша жи­науға көмектесеміз деген арамза пиғыл­мен адамдардың ақшасын иемдену әдісі. Әдетте мұндай қаржы ұйымдары жинақ бағдарламасына аздаған жарна енгі­зуді сұрайды. Бағдарлама аяқталған уақытта клиент мол табысқа кенелетініне уәде береді.

Мәселен, қатысушы бастапқыда 500 мың теңге салса, жарты жыл сайын 1,2 млн теңге сыйақы алады. Бұл ретте сыйақы мөлшеріне клиент шақырған адам­дар саны мен олар салған ақша сомасы әсер етуі мүмкін. Осылайша белгілі бір қар­жы жиналғанда алаяқ компания банкрот­­тық жариялап, нарықтан ғайып болады.

«Адамнан қулық аспайды» демекші, әккі алаяқтар өзінің арам пиғылын іске асыру үшін кез келген ақпаратты ұтымды пайдалана біледі. Сондай-ақ БАҚ пен әлеуметтік желідегі жаңалықтардан үнемі хабардар болады. Елдегі қаржы са­ла­сындағы барлық өзгерістер мен мемле­кеттік бағдарламалармен танысып, тиімді талдайды. Сондықтан қаржылық сауаты төмен азамат мұндай алаяқтардың оңай олжасына айналады.

Құзырлы органдар не дейді?

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында алаяқ­­тық пен қаржы пирамидаларына қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шараларды құ­зырлы орындарға күшейтуді тапсырған бола­тын. Мәселенің өзектілігі аталған қыл­мыс түрлерін тіркеудің тұрақты өсуіне және жәбірленушілердің көптігіне байланысты екені сөзсіз. Әрине қаскүнемдерді түбе­гейлі жою әзірге мүмкін болмай тұр. Дегенмен әр адамның бойында қаржылық сауаттылық және қаржылық қауіпсіздік деген түсініктерге салмақты көзқарас қа­лып­тастыру, өзінің қаржысына өзі ғана иелік ететін сенімділік беру, түрлі алаяқ­тыққа ұрынып қалу тәуекелін азайту секілді азаматтардың қаржылық сауат­ты­лығын арттыру бойынша іс-шаралар тиісті органдар тарапынан үздіксіз жүргізілуде.

Мәселен, Қызылорда облысы бойын­ша экономикалық тергеп-тексеру депар­таменті жастарды қаржылық алаяқтықтан сақтандыру мақсатында өткен жылдың қазан айынан бастап «Қаржылық сауат­тылық және қаржылық қауіпсіздік негіз­дері» тақырыбында қала мектептері мен колледждерде семинар сабақтар өткізуді қолға алған. 2022 жылдың соңғы 3 айында 19 мектепте, 7 колледжге және университетте 29 кездесу өткізілсе, дәл осындай іс-шараларды оқу жылының аяғына дейін аудан мектептерінде өткізуді жоспарға қойып отыр.

Аталған мәселе бойынша Қазақтан Рес­пуб­ликасы Қаржылық мониторинг агентті­гінің қолға алған жаңа жобасының бірі 2022 жылдан бастап қаржы пира­мидалары мен алаяқтық сайттарын анықтау бойынша әлеуметтік желіге мониторинг жүргізіле бастады. Сонымен қатар «Кибернадзор» ақпараттық жүйесі арқылы қаржы пирамидасы белгісі бар сайттар мен сілтемелерді бұғаттау үшін Қазақстан Республикасының цифрлан­дыру министрлігі жанынан арнайы эк­сперттік топ құрылған. Өткен жылы қызыл­­ордалық мамандардың жұмысы нәти­жесінде осы эксперттерге 526 сайт пен сілтемелерді бұғаттауға жол­дама берілген, оның ішінде 60 сілтеме бұғатталып, 96 сілтеме эксперттің бақы­лауында, 333 сілтеме «қолжетімсіз» болған. Ал биыл екі айда 250 сайттың сілте­месі бақылауға алынып, 100 сілтеме эксперт­термен бұғатталған.

Интернет алаяқтарынан қалай қорғану керек?

– 2022 жылы қаржылық алаяқтық бел­гілерімен Қызылорда облысы бойынша «Rogneda», «Не работа» және «Tiens» жобаларына қатысты 3 іс тіркелді. Тер­геу реттілігімен екі материал полиция орган­дарына, 1 материал Түркістан об­лысы бойынша экономикалық тергеп-тексеру департаментіне жолданды. Десе де алаяқтарды іздегеннен алдын алу тиімді және оңай екені белгілі. Сондықтан азаматтарды қаржы мәселесіне келгенде өте сақ болуға үндеймін. Мынадай кеңестер беремін. Қаржы бойынша түс­кен ұсынысты қабылдамас бұрын сіз тыңғылықты зерделеңіз. Сондай-ақ өзіңізден кейін адам тіркегеніңіз үшін қомақты табыс ұсынса, жылдам және үлкен пайызбен түсім уәде етсе, әлеу­меттік желідегі жарнамасы өте қар­қын­ды болса, міндетті түрде тексе­ріңіз. Ал күмәндансаңыз «baiqa pira­mida» телеграмм ботта анықтауға бо­лады. Егер сұрақтарыңыз туындаса, жедел желі жұмыс істейді, «Call center – 1458», – дейді Қызылорда облысы бойынша экономикалық тергеп-тексеру депар­та­ментінің бас маманы Бақыт Орданова.

Заман ағымына қарай алаяқтық қылмысы сан түрленіп, мың құбылуда. Бүгінде нарық пен жарнамалауды мықты меңгеріп алғандар «аңқау елге арамза молданың» кебін киіп жүр. Қазір қаржылық алаяқтықтың кең тараған түрі – интернет арқылы алдау. Интернеттегі қаржылық алаяқтықтың түрі де саналуан. Өйткені алаяқ өзінің олжасымен тікелей байланысқа түспей, арамза ойын монитор артында отырып-ақ жүзеге асыра береді.

Соның бірі – интернет арқылы сатып алу. Сатушы жалған немесе жарамсыз жеке куәлікті қолдана отырып, ақша аударымдары жүйесі арқылы тауарды төлеуді сұрайды. Ақша алған кезде алаяқ дереу жоғалады.

Жұлдызнама құрастыру. Пайдала­ну­шыға сауалнаманы толтыру ұсынылады, содан кейін электрондық поштаға жұлдыз жорамалының өзі емес, көрсетілген нөмірге SMS хабарлама жіберу туралы хат жіберіледі. Мұндай хабарламаның құны бірнеше жүз теңге болуы мүмкін.
Тіркеме ретінде жасырылған вирус– файл немесе сілтеме. Оның мақсаты – төлем жүйелеріндегі сіздің шоттарыңыз бен банк карталарының деректері туралы деректерді жинау. Мұндай алаяқтықтан қорғану үшін хаттардағы сілтеме бойынша төлем жүйелерінің сайттарын ашпау қажет, мекен-жай жолағындағы URL мекен-жайын тексеріп, сілтеменің қайда апаратынын қарау маңызды. Сілтеме сенімді болып көрінсе де, мекен-жайларды ұйымдардың ресми сайттарының домендік атауларымен тексеру керек.

Сондай-ақ интернет арқылы сауда жасау кезінде жеке банктік картаны тек тексерілген сайттарды ғана пайдаланған жөн. Есепшоттардың құпия сөздерін ха­барламай, оларды тек төлем жүйелерінің сайттарында енгізу қажет. Құпия ақпараты бар файлдарды қолжетімді немесе сенімсіз ақпарат құралдарында сақтамай, олардың бірнеше көшірмесін жасап отыру маңызды.

Сонымен қатар жұмыссыз жүрген аза­маттарға жұмысқа орналастырамын деп ақша сұрап, алдап жатады. Мұндай жағдай орын алса, қашықтан жұмысқа орналасу кезінде ешқандай жарна төлемеген жөн.

Түйін. «Қаржы пирамидаларын құру мен қаржылық алаяқтық ойын жү­зеге асыру үшін миллиондаған қар­­жылық сауаты төмен азаматтар болса жеткілікті. Алаяқтар қаржыдан қысылып, қиналып жүрген адамдарды алыстан танып, өтірік аяушылық та­нытып, өз қақпанына тез түсіреді. Ра­сымен алаяқтардың ашкөздігі мен кей адамдардың сенгіштігі бұл мәселенің өзектілігін әлі де жоймай келеді. Сондықтан оңай жерде алтын жат­пайтыны бәрімізге белгілі жайт. Ал табыс табу үшін де еңбекқорлық, та­бандылық, төзімділік секілді қасиет­тер қажет-ақ. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, бақыттан бас айналдырар әңгімелерді естіп алып, бұйдасын ұстатқан бұзау секілденбей, қандай да бір іске ақша құймас бұрын оның нақты қандай компания екенін толығырақ біліп, ара-жігін ажыратып барып тіркелген дұрыс болады.

Жандос Жазкен