Сот – әділдікті жүзеге асыратын орган. Ел Президенті әділ сот аясында заң үстемдігін қамтамасыз ету бойынша нақты қадамдарды атап көрсетті. Осы тұрғыда Соттың жекеше қаулылар шығару практикасы сот төрелігі органы қызметінің маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені бұл заңдылықты сақтаудың, бұзушылықтардың алдын алудың, мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың қызметіндегі кемшіліктерді ашудың және жоюдың тиімді құралы болып табылады.

Жекеше қаулылар шығару тек профилактикалық бағытта ғана емес, теріс құқықтық баға алған іс әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) жасаудан тартынуға итермелейтін тәрбиелік сипатта болады. Нақтырақ айтсақ, АПК-нің 270-бабы бойынша заңдылық бұзылған жағдай анықталған кезде сот жеке ұйғарым шығаруға және оны жіберуге құқылы. Сонымен қатар, оған мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілер тарапынан жол берілсе, сот жеке ұйғарым басқару функцияларын атқаратын тиісті ұйымдарға, лауазымды немесе өзге де тұлғаларға жеке ұйғарым жібереді. Ал олар өз кезегінде қолданған шаралар туралы бір ай мерзім ішінде хабарлауға міндетті. Қолданған шаралар туралы хабарламау өздеріне жеке ұйғарым жіберілген тұлғалардың сотты құрметтемегені үшін әкімшілік жауаптылығына әкеп соғады.

Соттардың жекеше қаулылар шығару жөніндегі қызметі бірінші кезекте әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғауға және қарауға уәкілетті мемлекеттік органдардағы әкімшілік практиканың жай-күйін әкімшілік заңнаманың талаптарына сәйкес келтіруге бағытталған.

Мәселен, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қайтару институтының болмауы, елеулі кемшіліктер, әкімшілік құқықбұзушылық туралы хаттама және істі қарауды қиындататын немесе мүмкін етпейтін басқа да мән-жайлар анықталған кезде, сотқа әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы жасаған лауазымды адамның кемшіліктерін жоюға тура келеді.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сот қабылдаған жекеше қаулылардың басым көпшілігі осы істер бойынша іс жүргізу рәсіміне үлкен наразылықтар себебінен шығарылады.

Әкімшілік іс жүргізудің бұл кезеңін мемлекеттік органдар жиі елемейді. Нәтижесінде бұл жағдай істің нәтижесіне мүдделі адамдардың қатысуынсыз істі қарауды тудырады, бұл іске қатысушы адамның өз құқықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқығына кепілдік беретін заңнаманың іргелі нормаларын бұзу болып табылады. Сонымен, іс жүзінде әрбір шағым бойынша іс жүргізу процедурасының заңсыздығының негіздерінің бірі шағым берушілер істі қарауға дайындалу үшін жеткіліксіз уақыт беру туралы дәлелдер келтіреді. Көбінесе істер хаттама жасалған күні қаралады, бұл жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға құқылы лауазымды адамдар істі қарауға дайындалу үшін ақылға қонымды уақыт бермейді. Атап айтқанда, бұл дәлелдемелерді жинау, қорғаушыны немесе білікті заң көмегін көрсете алатын басқа тұлғаның өкілі ретінде қатысуға тарту үшін уақытты қажет ететін жеке кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты.

Әкімшілік жаза қолдану тиісті тұлғаларды соттың жеке ұйғарымы бойынша қолданған шаралар туралы хабарлау міндетінен босатпайды. Аталған мән-жайлар әкімшілік құқықбұзушылық туралы істер бойынша да қолданылады. Бұл жағдайда соттар ӘҚБтК-ндегі 829-19-бапты басшылыққа алады. Егер сот жекеше қаулы шығару үшін негіздердің болғанына және жеткіліктілігіне қарамастан жекеше қаулы шығармаса, онда жоғары тұрған сот сол сот актісінің заңдылығын тексере отырып, өзі жекеше қаулы шығаруға құқығы бар.

Жекеше қаулыларды шығарудың тағы бір себебі істі сотқа қарау үшін беру мерзімдерін бұзу және соның салдарынан әкімшілік жауапкершілікке тартудың ескеру мерзімінің өтуіне байланысты іс жүргізудің тоқтату туралы шешім қабылдауға әкеледі.

Көбінесе іс материалдарында істі осы үшін көзделген мерзімде сотқа қарау үшін жіберудің мүмкін еместігін куәландыратын нақты деректер болмаған, соның нәтижесінде адамды әкімшілік жауаптылыққа тарту мерзімі өтіп кеткен, бұл осы іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға және соның салдарынан құқық бұзушылық жасаған адамдардың жауаптылықтан кетуіне негіз болған, сондай-ақ уәкілетті органның атына жекеше қаулы шығару үшін негіз болған.

Бұл дегеніміз әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі сотта қарау кезінде анықталған, сотқа дейінгі іс жүргізу барысында жол берілген құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал ететін мән-жайлар жекеше қаулыларды шығаруға негіз болады. Сонымен қатар, егер сот оны қажет деп тапса, басқа жағдайларда да жекеше қаулы шығаруға құқылы. Сот жекеше қаулы шығаруға тиісті құқық бұзушылықтарды қабылдау үшін қажетті өкілеттіктер берілген кез келген органның, ұйымның, лауазымды адамның атына,  сондай-ақ заң бұзушылықтарды жою жөнінде және олардың қайталануына жол бермеуге бағытталған қаулы шығара алады.

Г.БАЙКЕНЖЕЕВА,

Жалағаш аудандық сотының қызметкері,

Қазақстан Заңгерлер одағының мүшесі