Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні аясында редакция ұжымы Оспан Жанұзақ ақсақалдың шаңырағына бардық. Оспан атаның ата-бабалары заманында кеңес үкіметінің солақай саясатына қарсы шығып, әділдік іздеу жолында қуғын-сүргінге ұшыраған.

– Нұрлыбай деген кісіден 5 бала болады. Мен – сол 5 баланың біреуінен тараған ұрпақпын. Біздің аталарымыз кедейшілік пен ашаршылық заманды басынан өткерген. 1930 жылдары Кеңес билігінің озбырлық саясатына шыдамаған халық Қарақұмды пана­лайды. Дегенмен халыққа түрлі салық салынып, әсіресе егін егіп көрмеген малшылардан астық талап ету шектен шықты. Зорлықтан құтылу мақсатында қазақтар қолындағы малын дәнді-дақылға айырбастап, салық төледі. Езгіден әбден ашыққан халық бас көтеріп, солақай саясатқа қарсы шығады. Көтерілістен қаншама адам жапа шегеді. Содан жазалау жасағы Қарақұмды паналап жүрген қазақтардан тазалау операциясын жүргізіп, құмдағы ауылдарды Сыр бойына күштеп көшіреді. Бірақ бір­қатар көтерілісші сай-сайды пана­лап, жасырынып қалды. Олардың кейбіреуі 1940-1950 жылдарға дейін Қарақұм мен Қызылқұмда жасырын тіршілік етті. Әлментай, Өлментай деген аталарымыздың ұр­пақ­тары сол зұлмат кезді басынан өткерді. Сол тұста бала-шағасын, отбасын Қараөзектің бойына көшіртіп, өздері Қарақұмға бас сауғалап, әбден азап шегеді. Сөйтіп 1947 жылға дейін, яғни 17 жыл бойы қашып, қуғында жүреді. Жазалаушы қызыл әскер жа­сақ­­тары Қарақұмды жан-жақтан қыс­паққа алып, ұсталғандарды атып, айдауға салып, еріксіз жұмысқа жегеді. Шекарадан асқандары Өз­бек­станға бас сауғалайды, – деп Оспан ақсақал сол заманнан естіген есте­ліктерінен қысқаша айтып берді.
– Хан болды әмір етіп Жұмағазы,
Құдайға тәкпір-зікір айтқан назы.
Тілектес дін қарындас мұсылман деп,
Тиіпті ханның жазған бір қағазы.
Шартына шариғаттың тура келді,
Естіген бұл жұмысты тура халқы.
Шөмекей, Алтын, Жаппас, көштік Табын,
Қыпшақ та көтерілді естіп даңқын.
Халайық, Қарақұмға келдік тегіс,
Жаудан да хабар бар еміс-еміс, – деген Қарақұм көтерілісінің рухани жетекшілерінің бірі, ақын Тәуекел Боран­байұлының жыр шумақтарынан сол заманның қасіретін сезінуге бо­лады.
Иә, Кеңес өкіметі орнағаннан-ақ қазақтар әртүрлі қысымға ұшырады. Яғни Кеңес билігі өз азаматтарын туған елінен бездіріп, сол кездері қазақтардың негізгі күнкөріс көзі бол­ған төрт түлік малын тартып алып, бала-шағасымен қоса қаңғыртып жіберді. Тәркілеу науқаны аяқталған соң да бай ұрпақтарын қудалауды жалғастыра берген. Осылайша бұл науқан қазақ даласындағы дәстүрлі мал шаруашылығын күйретуге әке­ліп, соның салдарынан байларды айт­пағанның өзінде кедейлердің тұр­мыс жағдайы одан бетер қиындап кетті. Сөйтіп 1928 жылы басталған тәркілеу, ұжымдастырудың соңы халық нара­зылығын тудырып, жұрт­шы­лық­тың көтерілісіне ұласады. Кеңес өкі­ме­тіне қарсы шығып, наразылық біл­дір­гендер жаппай ұсталып, бірі атыл­са, бірі жер аударылып, қамауға алы­нады. Шаш ал десе, бас алатын шолақбелсенділердің заманы туып, жаппай жазалау шаралары жағдайды мүлдем шиеленістіріп жібереді.
Иә, Кеңес билігінің мәселені бейбіт жолмен емес, әскери соққы беру ар­қылы шешім қабылдағанын ар­хивтік деректер айғақтауда. Мы­салы, Оспан ата айтып отырған кейіпкерлер мен сол заманғы қасіретті оқиғалар тарихы Ахмет Тілеулиевтің «Қарақұм» атты кітабына толықтай түсірілген.
31 мамыр – саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні. Өткен ғасырдың басынан елуінші жылдарына дейін созылған түрлі саяси науқандар, зұлмат-сүргіндердің ащы зардабын барша Кеңес халқы татты дегенімізбен, дәл қазақ халқы сияқты рухани, демографиялық апатқа, орны толмас қасіретке ұшы­раған бірде бір ұлт жоғы рас.
Иә, ата-бабаларымыздың қазақ деген ұлтты сақтап қалуда басынан өткер­ген қасіретті жылдардың тарихын өскелең ұрпақ ешқашан естен шы­ғармауға тиіс. Осы орайда аудан көлемінде саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алуға арналған кешенді іс-шаралар ұйым­дас­тырылуда. Тоқсанды алқымдаған Оспан ақсақал да мұндай тағылымды шараларға белсене қатысып, басы-қасында жүреді екен.
Мәселен, 2014 жылы аудандық ардагерлер ұйымының бастамасымен «Қарақұм көтерілісінің ізімен» атты экспедиция ұйымдастырылып, экспе­диторлар көтеріліс болған жерлерді аралайды. Сол экспедицияның ба­сы-аяғында Оспан ата да болады. Эк­спедиция нәтижесінде сол заманда Қарақұмдағы бақылау бекеті қыз­метін атқарған төбеге «Әлментай шоқысы» деген ат беріліп, ба­сы­на белгі-ескерткіш қойылады. Қарақұм көтерілісінің бас мергені Әлмен­тай­дың атымен аталған. Жылда аудан азаматтары, оқушылар, жастар осы төбеге барып, Қарақұм көтерілісі бол­ған жермен танысып, құрбан болған ата-бабаларымыздың рухына құран бағыштайды.
Осылайша біз Оспан ақсақалдың солақай саясаттың құрбаны болған ата-бабаларымыздың тарихы жайлы өзекті әңгімесін тыңдап қайттық. Иә, ойында өрісі бар осындай ақса­қал­дарымыздың әңгімесі мен тағылымы өскелең ұрпаққа қашанда қажет екені сөзсіз.

Жандос ЖАЗКЕН