Көктемде елді есенгіреткең су тасқыны халықтың жадынан өшпеді. Қаншама азамат үйінен айырылып, біраз шығынға батты. Төрт түлігін тасқыннан аман алып қала алмай, амалсыз ауылын тастап, қауіпсіз аймаққа бас сауғалаған жұрт қиыншылықты жеңіп шықты. Еске салсақ, 12 өңірді әбігерге салған су тасқыны кезінде 120 мыңнан астам азамат құтқарылып, эвакуацияланды. Оның 45 мыңы – бала. Мемлекет тарапынан оларға барлық қажетті көмек көрсетіліп, баспанасыз қалғандар үшін эвакуациялық пункттер ұйымдастырылды. Сондай-ақ шамамен 10 млрд теңге көлемінде 150 АЕК есебінде 21 880 отбасына келтірілген материалдық залал өтелді.
3 су қоймасы жөнделеді
Абырой болғанда облыста қыс-көктем мезгілінде су тасқынының алдын алудың кешенді шаралары нәтижесінде оқыс оқиғалар мен қауіпті жағдайлар болған жоқ. Әйтсе де апат айтып келмейді, сондықтан алдын алу бағытында жүйелі жұмыстарды ұйымдастырып, кез келген жағдайға дайын болуымыз қажет.
Мәселен, жауапты мамандар Сырдария өзенінің су шаруашылығы нысандарын зерттегенде жағалаудың осал тұстарын анықтаған. Бұл учаскелердің кейбіреуі республикалық меншікте. Бұдан бөлек облыс аумағында 4 стратегиялық маңызды су торабы бар. Олар арқылы мол суды қауіпсіз өткізу үлкен жауапкершілікті талап етеді. Бүгінде 6 су қоймасының 3-еуін жөндеуге облыстық бюджеттен 94,9 млн теңге бөлінген.
410 техника дайын
Қазіргі таңда «Шардара» су қоймасынан Сырдария өзенінің төменгі ағысына секундына 250 текше метр су жіберілуде. Жауапты мамандардың айтуынша, өзендегі ахуал тұрақты, өзендегі су деңгейі тиісті қатаң бақылауда.
«Арал-Сырдария» бассейнінің негізгі су көзі болып табылатын Сырдария өзені Нарын мен Қарадария өзендерінің қосылған жерінен бастау алады. Сырдария өзенінің су қоры Тоқтағұл, Әндіжан, Бахри-Точик, Шарбақ, Шардара су қоймаларының және Көксарай су реттегішінің жұмысымен реттеледі. Өзеннің еліміз төңірегіндегі жалпы ұзындығы 1 746 шақырымды құраса, оның 465 шақырымы Түркістан облысы және 1 281 шақырымы Қызылорда облысы төңірегінен өтіп, Солтүстік Арал теңізіне құяды. Арал-Сырдария бассейнінде жалпы ұзындығы 4 744 шақырымды құрайтын, Сырдария өзеніне құятын Келес, Арыс, Бадам, Бұрылдай, Бөген және 121 кіші өзен бар. Бұл өзендердің ағыстары 38 су қоймаларының жұмысымен реттелген. Қызылорда облысы аумағында 228 көл, оның ішінде Сырдария өзені арнасынан тікелей сумен қамтамасыз етілетін 50-дің үстінде көл бар. Сырдария өзені арнасында орналасқан көлдерге, ескі арналарға және жайылымдық жерлерге орта есеппен жылына 4000-4500 млн текше метр су жайылады.
Айта кету керек, облыс аумағында барлығы 37 гидротехникалық құрылыс орналасқан. Су басу қаупі бар аймақтарға арнайы техника, күш-құралдары бар жауапты мекемелер бекітілген. Нақтырақ айтқанда, 39 су басу қаупі бар аймаққа 135 мекеме бекітіліп, 410 арнайы техника мен 1 234 адам күші бар.
Сондай-ақ облыста ауа райының күрт суытуынан 9 желтоқсаннан бастап Арал және Қазалы аудандары аумағында күр жүру процестері басталды. Бүгінгі мәліметке сәйкес, Қармақшы ауданында 2-3 пайыз, Қазалы су торабында 50-55 пайыз, Ақлақ су торабында 4-5 пайыз күр жүруде. Сонымен қатар Арал ауданы Қызылжар елді мекені тұсынан бастап Ақлақ су торабына дейін мұз толық ұстасқан. Жалпы ұзындығы 70 шақырымды құрайды.
Осы мәселелерге байланысты Ақлақ су торабы мен Қазалы су торабының қауіпсіздігі мен су тасқынынан туындайтын төтенше жағдайдың алдын алу мақсатында 9 желтоқсаннан бастап транзиттік режимге көшірілген. Одан бөлек Қазалы және Арал аудандары бойынша өндірістік учаске тарапынан түнгі мезгілге кезекшілік ұйымдастырылған.
Ауданға келер қауіп жоқ
Су тасқынының алдын алу шараларын аудандағы жауапты мамандар қарқынды жүргізуде. Өз кезегінде облыс бойынша су тасқынын болдырмау мақсатында қауіпті учаскелерді нығайтуға бюджеттен тиісті қаражат бөлінуде. Оның ішінде Жалағаш ауданындағы Мөрәлі Шәменов ауылы маңындағы Сырдария өзенінің оң жағалауындағы «Самит арна – Шөмен қайыры» учаскесі аралығындағы қорғаныс бөгетін күшейту жұмыстарын атқаруға облыстық бюджеттен қаржы бөлініп, тиісті жұмыстар жүргізілген.
Аудан әкімі Ардақ Ибраимов аудандық төтенше жағдайлар бөліміне аудан көлемінде су тасқынының алдын алу мақсатында авариялық-құтқару қызметтері мен күш-құралдарының дайындығы үнемі әзір болуын, «Жалағашсушар» өндірістік учаскесіне Сырдария өзенінің бойындағы қауіпті учаскелерге үнемі мониторинг жүргізіп, қатаң бақылауға алуды тапсырып келеді. Сондай-ақ кент және Ақсу, М.Шәменов, Таң, Қаракеткен ауылдық округінің әкімдері Сырдария өзені бойындағы қорғаныс бөгеттерінің жағдайын үнемі бақылауда ұстауда.
Кодекс мақұлданды
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясында егер шұғыл шаралар қабылданбаса, судың тапшылығы экономикалық, әлеуметтік және экологиялық дағдарыстар туғызуы мүмкін екенін атап өтті. Осы орайда ҚР Парламенті Мәжілісінің жалпы отырысында депутаттар Су кодексі жобасы мен оған ілеспе түзетулерді бірінші оқылымда мақұлдады.
Иә, биылғы су тасқыны және соңғы жылдардағы оқиғалар су ресурстарын басқару жүйесін реформалаудың аса маңызды екенін айқын көрсетті. Бұл құжатта халықаралық тәжірибенің озық үлгілеріне сай экожүйені қорғау, климаттың өзгеруіне бейімделу және су ресурстарын ұтымды басқару есебінен экономиканы тұрақты дамытуға жол ашатын заңдық тетіктер барынша қамтылған. Судың зиянды әсерінің алдын алуға, оның ішінде жерүсті су объектілерін қалпына келтіруге және су тасқынынан қорғаудың инженерлік жүйелерін құруға бағытталған нормалар енгізілуде. Сумен жабдықтау жүйелерінің техникалық аудит мәселелері алғаш рет заңнамалық деңгейде реттелді.
Айта кетейік, бүгінде 42 жаңа су қоймасын салу және 37 қолданыстағы су қоймасын реконструкциялау жоспарда бар. Сонымен қатар шамамен 14,5 мың шақырым ирригациялық канал жаңғыртылады.
Қауіпті аймақтар алаңдатады
Тілсіз жаудың қайталануы мүмкін табиғи апатқа байланысты қауіпті аймақтардың бүгінгі әзірлігіне тоқталсақ… Жайық өзені өтетін Батыс Қазақстан облысы көктемдегі су тасқыны кезінде ең көп материалдық шығынға ұшыраған аймақтың бірі саналады. Статистикаға сүйенсек, 5 927 үй бүлінген, оның 2828-і жарамсыз деп танылған. Бұған қоса тасқын салдарынан 11 әлеуметтік нысан бүлінген. Желтоқсанға дейін 6 нысан күрделі жөндеуден өткізіліп, қалған бесеуінде әлі де жұмыстар атқарылуда.
Жалпы облыста 39 гидротехникалық нысан бар. Тасқын кезінде 6 гидротехникалық нысан суға төтеп бере алмаған. Оның үшеуі Теректі ауданында, екеуі Бөрліде, соңғысы Қаратөбеде орналасқан. Қазір барлығы қалпына келтірілген. Тағы 14 су қоймасының реконструкциясы бойынша жобалық-сметалық құжат әзірленуде. 9-ы жыл соңына дейін, қалғаны 2025 жылы аяқталмақ. Су өткізгіш құбырларды салу бойынша 23 жоба дайындалып, облыстық резервтен 1 млрд теңге бөлінген.
Биыл көктемде Ақтөбе облысының Ырғыз, Хромтау ауданындағы бірнеше ауыл су астында қалды. Мысалы, балық шаруашылығы үшін кәсіпкерге сенімгерлік басқаруға берілген Ақтөбедегі «Мағаджан» су қоймасының платинасына қажетті күтім жасалмай, онсыз да ел аумағы дүрлігіп тұрған кезең 5 сәуірде бөгет жарылады. Хромтау ауданындағы үш ауыл және Ақтөбеге жақын орналасқан саяжайларды су басып қалды. 15,8 миллион текше метр суды төменге ағызып жіберген бөгет 1985 жылы қолданысқа беріліп, содан бері күтім көрмеген екен.
Қазір аймақтың коммуналдық меншігінде 206 гидротехникалық құрылыс бар. Биылғы су тасқыны кезінде Ақтөбе аумағындағы 15 гидротехникалық құрылыс бұзылған.
Бүгінде Темір ауданындағы Қара қорғаныс дамбасы, Көсем және Тереңсай бөгеті қалпына келтірілгенін, тағы 19 қорғаныс бөгетін қалпына келтіру мен өзен жағаларын бекіту үшін құрылыс-монтаждау жұмыстары басталған. Сондай-ақ 245 млн текше шақырым су сақтай алатын Ақтөбе қоймасында қазір 53 млн текше шақырым су бар. Қажет болған жағдайда су қабылдауға дайын.
Су тасқынынан Атырау өңірінің 3 ауданы қатты зардап шеккен еді. Әсіресе Құлсары қаласының халқы үйінен, малынан айырылды. Қазір шығынның бәрі толық өтеліп, баспанасынан айырылғандар жаңа үйге қоныстанып үлгерген. Дайындық басында Жылыой ауданына қарасты Құлсары қаласында Құрсай каналының 32 шақырымы тазартылып, тереңдетілген. Осындай жұмыстар өткен айда Жем өзенінде басталған. Жалпы ұзындығы 55 шақырым болатын жағаның 1,5 шақырымы тереңдетілген. Сондай-ақ Жайық өзенінің Каспий теңізіне құятын шығыс беттегі сағасы тереңдетілуде. Құрманғазы ауданындағы Қиғаш өзені де тазартылып жатыр.
Ал Ақмола облысында 174 елді мекенде 65 шақырым су өткізу арнасы қазылып, 38 шақырым өзен арнасы тазартылған. Тағы 34 шақырымы кеңейтіліп, тереңдетіліпті. 110 шақырым бөгет нығайтылып, 21 шақырым жаңа бөгет тұрғызылған. 9 елді мекенде су деңгейін бақылап отыру үшін қосымша гидробекеттер салынған.
Түйін: Қысылтаяң шақта әрбір қазақстандық зардап шеккен отандастарына болысып, қолдауын аямады. Бір сөзбен айтқанда, өткен қиындықты халық бірге еңсерді. Енді алдағы уақытта кеткен олқылықтарды түзеп, тасқын сумен күресуде заманауи тәжірибелерді қолданып, қайталануына жол бермеу қажет.
Жандос ЖАЗКЕН
Пікірлер жоқ. Бірінші болыңыз!