Соңғы жылдары егін шаруашылығымен айналысатын өңірлерде аяқсу тапшылығы басты мәселеге айналды. Соның салдарынан кей жылдары өнім де аз болып, диқандардың көңілі көншімеді. Дегенмен бұл мәселені түбегейлі шешу қиын болса да, ғалымдар мен мамандар мұны ғылыммен ұштастырып, аяқсуды үнемдей алатынына сенімді. Бастысы, оң нәтиже бар ма? Тарқатайық…

Күріштің өнімділігі 8 центнерге артқан

Елімізде ауыл шаруашылығы мақ­сатындағы суармалы жерлердің жал­пы көлемі 1,9 млн гектарды құ­райды. Олардың ішінде 1 млн гек­тар жер үс­тімен су жіберу тәсілі арқылы суа­ры­лады, 98 мың гектар күріш ал­қабын суландыру арқылы, ал 397,3 мың гек­тарында заманауи суару техно­логия­лары қолданылған.

Аяқсуды үнемдеу аясында Үкімет суды көп қажет ететін дақыл­дарды қыс­қарту және су үнемдеу тех­­но­­логия­ларын енгізу арқылы егін алқап­та­рын әртараптандыру бағдар­ламасын іске асы­руда. Осы орайда 2026 жылға дейін күріш ал­қаптарын 14,1 мың гектарға қысқарту жоспарлануда. Өткен жылмен са­лыс­тырғанда күріш алқабы 2,2 мың гек­тарға қысқарып, 98,1 мың гектарға дейін жеткен.
Өткен жылмен са­лыс­тырғанда кү­ріш­тің өнімділігі 8 центнерге, қант қы­зылшасы 109 центнерге, картоп 51,5 центнерге және көкөністер 26,5 цен­тнерге артқан. Сондай-ақ биыл су үнем­деу тәсілдерін қолданған суарма­лы жер­­лердің аумағы 85,1 мың гек­тар­ға ұлғайса, 57,6 мың гектар жер ла­зерлі құ­рыл­ғымен тегіс­телген.

80 агродрон сатып алынады

Бұл мәселе бойынша Үкімет тара­пынан да едәуір қолдау көп, тиісті бағ­дарламалар да әзірленген. Мәселен, әлем­нің 100-ден астам елінде ауыл­шаруашылық дрондарын қолда­нудың халықаралық тәжірибесі жерүсті бү­рік­кіш-техниканың орнына ұшқышсыз ұшатын аппараттарды пайдаланудың елеулі артықшылығын көрсетуде. Бү­гінде дүниежүзінде агродрондардың кө­­­мегімен 500 млн гектардан астам егіс­­тік өңделген. Әлем бойынша шамамен 210 млн тонна суды үнемдеуге мүмкіндік туған.

Ауылшаруашылық дрондары же­­туі қиын жерлерді өңдеп, зерттеуге мүм­кіндік береді. Олар кез келген ауа райында тәулік бойы жұмыс істейді. Нақ­тырақ айтсақ, өздігінен жү­ретін бүріккіш гектарына 150 литр су жұмсайды, 5 мың гектарға шамамен 750 мың литр су қа­жет. Ал дронға дәл осындай аумақты өң­деу үшін 50 мың литр қажет, ол 15 есе аз.

Осы мақсатта Ауыл шаруашылығы министрлігі қытайлық «Eavision» компа­ниясымен 80 агродрон әкелуге ар­нал­ған меморандумға қол қойған. Бұл ауыл шаруашылығы тауарын өн­дірушілер ар­асында саты­латын бо­лады. Бұдан басқа «Sunkar eavision International LLP» ЖШС бір­лес­кен Қазақстан-Қытай кәсіпорны құ­рылды, ол «Алатау» ақ­параттық тех­нологиялар паркі АЭА аумағында отан­дық дрондарды жи­науды жүзеге асырады.

200 млн текше метр су үнемделген

Мол өнімнен бөлек Арал суын қайта қалпына келтіру үшін де аяқсуды үнемдеу маңызды. Осы мақсатта теңізді тең бөлісіп отырған қос мемлекет, яғни Қа­зақстан мен Өзбекстан өкілдері және басқа да мүдделі халықаралық және отандық ұйымдар атсалысуда. Нәтиже де бар.

Мәселен, аймақ шаруалары су үнем­­деу технологияларын енгізудің нә­­­ти­жесінде 200 млн текше метр су үнемдеген. Бұл су Арал теңізіне жі­бе­рілді. Нақтырақ айтсақ, биыл облыс ди­қандары 55 мың гектар күріш алқа­бында су үнемдеу техноло­гия­ларын қолданған. Аймақтағы күріш алқап­та­рының жалпы ауданы 84 мың гектарды құрайды. Осылайша биыл суару мау­сымында теңізге 1 млрд текше метр су жіберілген. Бұл өткен жылмен са­лыс­тырғанда 3 есе көп.

Жыл басынан бері Солтүстік Аралға шамамен 2 млрд текше метр су жібе­рілген. Бүгінгі таңда теңіздегі судың жал­пы көлемі 22 миллиард текше ме­трге жетті. Соңғы 5 жылда алғаш рет Арал­ға су жіберу жоспары 100 пайызға орындалған.

Су ресурстары және ирригация ми­нистрлігінің мәліметінше, су дипло­матиясы мен Орталық Азиядағы ел­дермен тығыз жұмыстан бөлек Арал теңізіне су жіберуге үнемді техноло­гияларды енгізу де маңызды рөл ат­қарады. Оларды қолдану жүздеген млн текше метр су үнемдеуге және оны теңізге бағыттауға мүмкіндік бе­реді. Ол үшін Үкімет шаруалардың су үнемдеу технологияларын енгізуге жұм­саған шығындарын субсидиялау көлемін 50 пайыздан 80 пайызға дейін ұлғайтқан. Алдағы үш жылда су үнем­деу технологияларымен суармалы су­ды пайдаланатын шаруа қожалықтар үшін субсидия мөлшері 50 пайыздан 85 па­­йызға дейін ұлғаяды.

Жалпы биыл вегетация кезінде Арал теңізіне 977 млн текше метр су жі­берілген. Бұл жоспарланған көлемнің 98 пайызын құрайды.

Айта кету керек, соңғы бірнеше жылда суару маусымында теңізге 350-400 млн текше метр көлемінде су жі­бе­рілген болатын. Министрлік жыл соңына дейін тағы 500 млн текше метр су жіберуді жоспарлап отыр. Аралдан бөлек биыл алғаш рет суару кезеңінде теңіз маңындағы Ақшатау-Сорғақ және Қамыстыбас көлдер жүйесіне 45 млн текше метрден астам су жіберілген. Бұл балық шаруашылығы мен туризмді дамытуда тиімді.

12,2 млрд теңге инвестиция салынған

Мемлекет басшысының, Үкімет­тің қол­дауымен дер кезінде жүргізілген ке­ліссөздер арқасында биыл аймақ­тағы егіс ал­қаптары сумен толық қам­тамасыз етілген, су тапшылығы орын алмаған. Сонымен қатар «Кең дала-2» бағдарламасы диқан қауы­мы үшін қолайлы болды. Жалпы салаға соңғы 2 жылда 20,3 млрд теңгеден астам инвестиция тартылды. Өткен 10 айда негізгі капиталға 12,2 млрд теңге инвес­тиция салынған.

Иә, аграрлық аймақ саналатын об­лыс үшін суармалы су мәселесі қа­шанда өзекті. Биыл 189 мың 449 гектарға ауыл­ шаруашылығы да­қыл­дары егі­ліп, агротехникалық талап­­тарға сай мер­зімінде толық жинал­ған. Мұндай оң нәти­жеге жетуде диқан­дардың өндірісте ылғал үнем­дейтін технологияларды қар­қынды қол­да­нуының арқасында болса керек. Нақ­тырақ айтсақ, жаңа тех­ноло­гияларды пайдалану көлемі 4 400 гектарға жет­кізілген. Бұл өткен жылмен салыс­тырғанда 5 есе ар­тық. Сондай-ақ Сыр диқан­дары 55 мың гектар күріш егістігін ла­зер­мен тегістеген. Нә­­ти­же­сінде өнімділік 30 пайызға артты.

«Rubicon» құрылғысы Жалағашта

Аймақ шаруалары бұл нәтижеге тоқ­мейілсімей басқа да тиімді жолдарды үнемі қарастыруда. Мәселен, шетелдік «Rubicon Water» компаниясы облыс әкімдігімен бірлесіп, австралиялық тех­нологиямен суды үнемдейтін және есеп­ке алатын кұралдарды шығаратын жаңа зауыт ашуды қолға алған. Жоба құны 10-15 млн доллар тұрады. Ал­дағы уақытта облыс диқандары сол зауыттың салынуына инвесторлармен бірлесіп, жұмыс жасайтын болады.Атал­ған жоба іске асса, Арал теңізінің және айналымнан шыққан ин­женерлік жүйедегі 60-70 мың гектар жердің мәселесі шешілмек.

Алайда жалағаштық жаңашыл «Ер-Әлі» ша­руа қожалығы «Rubicon» құ­рыл­ғысын тәжірибе ретінде екі жыл бұрын қолданысқа енгізген. Яғни ал­қап ба­сына об­лыстағы бірінші авто­мат­тан­дырылған тоспа қойылып, ысы­рап­тан арылған. Жаңа құрылғы әр литр са­йын өтетін судың мөлшерін есептеп, автономды түрде күн сәу­лесінен қуат алатын бата­реялармен жұмыс іс­тейді. Сол арқылы шаруа қо­жалық ал­ғашқы жылдары 19-20 мың текше метр су үнем­деген. Осындай жаңа техно­логия­лардың нә­тижесінде шаруа­шы­лық биыл 101 цент­нерден рекордтық өнім алған.

Аққырлықтар егін екті

Айта кетейік, биыл егінді сумен қамтамасыз ету үшін ауданға қажетті су көлемі 820 млн текше метрді құраған. Оның ішінде егінге 664 млн текше метр, экологиялық қажеттілікке 156 млн текше метр қажет болды. Ве­гетациялық кезеңде қажетті су көлемі ауыл шаруашылығы құрылымдарына уақытылы жеткізілген. Сон­дай-ақ «Ер-Әлі» шаруа қожа­лығы шалғайдағы Ақ­қырды өндіріске қо­сып, ауыл халқына жұмыс берді. Енді аққырлықтар бұрын­ғыдай тек мал ша­руашылығымен емес, егін де егеді. Нақтырақ айтсақ, биыл елді мекенде 123 гектар жерді өңдеп, 8 шақырым аумаққа электр тартып, күріш еккен бо­латын. Суды үнемдеудің тың тәсілі ретінде Мақпалкөл ауылының күріш­тігінен шыққан суды кәдеге жа­ратқан.

Тамшылатып суару – тиімді тәсіл

Там­шы­ла­тып суару және жаңбыр­лату әдіс­терін қолдан­ған­да өнімділік 30 пайызға жоғары бо­лады. Осы орайда елде су үнемдеу тех­но­логияларымен суармалы жер­лер­ді кеңейту жұмысы қолға алын­ған. Биыл мұндай жер көлемі 462 мың гектарды құраса, 2026 жылға қарай 762,2 мың гектарға жет­кізілмек. Осы мақсатта Үкі­мет қа­жетті мемлекеттік және қар­жылық қол­дау көр­се­ту­де. Тағы да «Ер-Әлі» шаруа қожалығы 2 жылдан бері тамшылатып суару әдісі арқылы картоп және сәбіз егіп, мол өнімге кенелуде.

– Алғашында тәжірибе ретінде там­шылатып суару әдісімен 5 гектар сәбіз, 1 гектар қызылша және 24 гектар картоп өсіре бастадық. Өнімді күзде жинаймыз, ал қазан айында қызылша толықтай піседі. Өйткені бұл тамыр дақылдары шамамен 220 күн өседі. Жалпы бұрынғыдай жерге тұқымды шашып, суды жібере салатын заман кетті. Сондықтан шаруалар әрдайым ізденіс үстінде болуы керек. Бүгінде әртүрлі заманауи техникалар шығуда. Соларды зерттеп, практикалық тұрғыда пайдалану біз үшін маңызды. Сонда ғана өнім мол болмақ, – дейді еңбек адамы Әліби Бекжанов.

Иә, шаруашылық төрағасының ай­туын­ша, фермада түрлі дақылдарға тә­жірибелер жүргізілуде. Мұнан бөлек ал­ғашқылардың бірі болып жергілікті селекциядағы күріш өсіріп, бірнеше гек­тар жерде алма бағын өсіру үшін там­шылатып суаруды қолданды. Суды үнемдеу технологиясының арқасында шаруа қожалық бірнеше жыл қатарынан алманың үлкен өнімін жинауда.

Түйін. Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында аяқсуды барынша үнем­деу жұмысын ұйымдастыру керегін атап өтті. «Бұл – ең алдымен ауыл ша­руа­шылығына қатысты мәселе, яғни су үнемдеу технологиясын, әсіресе ауыл шаруашылығында кеңінен қолдану қа­жет» деді. Мақтанарлық жәйт, Пре­мьер-министр Олжас Бек­тенов қызы­­лор­далықтардың осы мақсаттағы тә­­­­­жіри­бесін басқа өңірлерге үл­гі ет­ті. Иә, біз­дікі елеулі еңбекті көзіқарақты оқыр­­манға жеткізіп, басқа да шаруашылық­тар­ға үлгі ету.

Жандос ЖАЗКЕН