Өзгенің ақысын жеу, біреудің ала жібін аттау, ұрлық қашаннан кісіні жақсылыққа жетелеген емес. Жаман пиғылдың арты адасу, адасудың арты қылмыс, қылмыстың өтеуі жаза екені белгілі. қазіргі таңда алаяқтықты толықтай тоқтату мүмкін болмай тұр. Өйткені қоғамда әртүрлі адам, әртіүрлі көзқарас бар. Сондықтан алаятықтан сақтанудың бірден-бір жолы әр адамның құқықтық сауаттылығы дейміз.

Жалпы, алаяқтық – Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабы бойынша қылмыстық жауап­тылық көзделген бөтен мү­лікті ұрлау немесе алдау және се­німді теріс пайдалану арқылы бөтен мүлікке құқық алу түрі. Бұл мәсе­ленің өзектілігі қылмыс туралы ста­тистикалық мәліметтерге бай­ла­нысты.
Аймақтағы алаяқтыққа қа­тысты тіркелген қылмысты өткен жылдың 4 айымен салыстырғанда 17 пайызға, яғни 6-дан 5-ке азайған. Оның ішінде үшеуі немесе 60 пайызы интернет ар­қылы жасалған алаяқтықтар болған.
Күн сайын алаяқтар интернет желісінде өз ке­ңіс­тігін кеңейтуде. Адамдар желіде жарияланған кез келген мүлікті сату ту­ралы хабар­ландыруларға сеніп, зиян­кестердің құрбаны бо­ла­ды. Еш­теңе білместен олар мессенд­жер­лер арқылы банктік карталардың, жеке куәліктердің су­реттерін бөтен адам­дарға жібереді. Ақша көз­дерін ұсы­ныстармен тек­сермей ауда­рыла­ды. Осының сал­дарынан сан соғып қалған талай жағ­дайлар болған. Сондықтан біз сақтансақ, сақтайтынын қаперден шы­ғар­масақ дейміз.
Тауарды сатып алу немесе пәтерді төмен бағамен жалға алу ниеті алдын ала төлемді банк картасына жіберуге, нәтижесінде тауар (қызмет) немесе ақшаны қайтаруға әкеледі. Бұл ретте интернет-алаяқтықтың көп­теген жолдары бар.
Мысалы, «Р.М.» есімді азамат ақпараттық жүйені пайдаланушының сенімін теріс пай­далану жолымен бөтеннің мүлкін алдап алу мақ­сатында 05.01.2020 жылы өзінің ұялы телефонымен әлеуметтік желі арқылы жеңгесі «З.Б.» атынан «Фин­кап» ЖШС-ның атынан 15 мың теңге несие рәсімдеп, оны жәбір­ленушінің «Халық банк» акционерлік қоғамының банкомат карточкасына аудартқан. Одан әрі өз әрекетін жалғастырып, 06.01.2020 жылы әлеу­­меттік желі арқылы «Капива» ЖШС-дан жеңгесі «З.Б.» атынан қайтадан өзінің абоненттік нөмірі мен жәбірленушінің «Халық банк» акционерлік қоғамының банкомат карточкасын енгізу арқылы 16 мың теңге несие рәсімдеген. Сол күні «Р.М.» жеңгесі «З.Б.»-дан оның «Ха­лық банк» банкомат кар­точкасын басқа мәселелерге пайдала­на­тын­ды­ғы жөнінде жалған айтып, бан­ко­мат карточкасын ал­дап алып, жә­­­­бір­­ленушінің атынан рә­сімдеген бар­­­лығы 31 мың теңге несиені шешіп алған.
Қылмыстық істі тергеп-тексеру нәтижесімен не­гізінен қарау үшін сотқа жолдап, сот барысында сотталушы жәбірле­нушімен татуласып және кел­тірілген шығынды толық өтеуіне бай­ланысты қылмыстық жауап­тылықтан боса­тылған.
Сонымен қатар республика бойын­ша көптеген микрокредиттік ұйымдар жұмыс істейді, онда 18 жасқа толған кез келген азамат жеке куәлігі, банктік шоты және абоненттік нөмірі болған жағдайда онлайн несие ала алады. Алаяқтар банк деректемелерін (банк картасының нөмірі, ЖСН, жеке куәлік) алғаннан кейін әртүрлі жолдармен ақша аудару керек деп хабарлайды, бірақ картаның өзінде бұғатталған немесе басқа себептермен банк картасы жоқ.
Көрсетілген деректемелерді алған­нан кейін сенімді азаматтарға әртүрлі мик­рокредиттік ұйымдарда онлайн қарыздар ресімделеді. Сондай-ақ зиянкестер кез келген жаңалықтарға бейімделеді, сондықтан алаяқтықтың бұл түрі тек әлеуметтік желілерде ғана емес, сонымен қатар басқа да интернет-сервистерде хабарландыру арқылы таратылады (OLX, Крыша, Kolesa.kz және т.б.).
Көптеген аза­мат әлеуметтік же­лілерде шотты жылжыту және бас­тапқы жар­намен ақша қаражатын көбейту туралы хабарландыруларды орналас­тыра­тын зиянкестердің құр­баны болады.
Ұтысты алу үшін «Qiwi әмиянына» бастапқы жарнаны аудару қажет. Әрі қарай жәбірленушіге букмекерлік кең­седегі ұтыс орын алғанын және ұтыс­ты алу үшін «Qiwi әмия­нын» қайтадан толтыру қажет екенін ха­бар­лайды. Содан кейін алаяқ­тар жәбір­ленушінің аккаунтын бұғат­тайды.
Бүгінгі таңда осы санаттағы қыл­мыстардың көпшілігі банктік кар­таларды қолдану арқылы жасалады. Алаяқтар өздерін банк өкілі ретінде таныстыра отырып, картаны қол­данушыға қоңырау шалып, бұғат­тауды және басқа да жағымсыз әре­кеттерді болдырмау үшін картаны банк терминалы арқылы дереу тек­серіп, оны іске қосу қажет екенін хабарлайды.
Алаяқтардың одан әрі нұсқау­ларын орындау кезінде аза­маттар өздері байқамай-ақ банк картасының деректемелерін және тіпті ПИН-кодты хабарлайды, нәтиже­сінде ай­тар­лықтай ақша сомалары жәбір­ленушілердің карталарынан есеп­тен шығарылады. Мұндай жағ­дай­ларда азаматтарға қырағы бо­луға және өздерінің жеке деректерін үшінші тұлғаларға хабарламауға, интернет-алаяқтардан қауіп төндір­меу үшін тиісті тексерусіз бөтен адамдарға ақша жібермеуге кеңес беріледі.
Иә, біз бұған дейін алаяқтардың құрбаны болмау үшін оның алдын алуға негізделген бірнеше рет түсіндірме жұмыстарын жүргізгенбіз. Бастысы, ел осыдан сабақ алса дейміз. Қай уақытта да сақтансақ, сақтайтыны қаперден шықпауы керек. Сонда ғана қылмыстың алдын алуға жол ашылады.

Р.Бақбергенов,
аудан прокурорының орынбасары